Dərslik (əlavə olunmuş və redaktə edilmiş ikinci nəşri)

 
67
Marksist nəzəriyyənin bu konsepsiyasına görə, aktiv sosial fəallığa cəlb olunan kütlələrin artan miqyası ictimai 
dəyişikliklərə əhəmiyyətli təsir göstərir. 
«Kütləvi cəmiyyət» haqqında konsepsiyaların  əsas fundamental kateqoriyası – kütlədir. Siqel, Lebon, 
Q.Tard, N.Mixaylovskinin «kütlə» modelinin əsasını «dəstə», «yığın», «camaat» təşkil edir. Dəstə, camaat, 
yığın – bir sözlə, kütlə fərdlərin sosial vəziyyəti, milliyyəti, peşəsindən asılı olmayaraq hər hansı bir hadisə ilə 
əlaqədar onların qarşılıqlı əlaqəsini zəruri edən psixoloji fenomendir. Dəstədə, yığında onun «ruhu»nu (Lebon) 
təşkil edən sosial-psixoloji vəhdət formalaşır. 
O, ümumi hisslərə mənsub olaraq bunun nəticəsində enerjinin güclü şəkildə yüksəlməsinə nail olur. Bu 
təsir altında şüurlu şəxsiyyət amili yox olur. Məhz bu xüsusiyyətinə görə, Siqel bu nöqteyi-nəzərdən çıxış edir 
ki, dəstə, yığın sosiologiyanın deyil, psixologiyanın, daha dəqiq deyilsə, kollektiv psixopatologiya və 
psixiatriyanın obyektidir. 
Tarda görə, dəstə qarşılıqlı simpatiyaya, «təqlid mənbəyinə» görə formalaşır və burada əsas amil insanları 
birləşdirən emosiyalardır. Lebon və Siqelə görə isə kütlələr mənfi hisslər ətrafında müçbət emosiyalar nisbətən 
daha tez birləşirlər. Siqele əlavə edir ki, dəstə, yığının böyüklüyü onun sayca böyüklüyü ilə  əlaqədardır. 
Kütlədəki ayrı-ayrı fikirlərin qarşılıqlı razılıqla qarşılanması inam və  hətta fanatizmin formalaşmasını  təmin 
edən amillərdəndir. Dəstə, yığın, nəhayət kütlə haqqında irəli sürülən müəlliflərin fikirlərini aşağıdakı şəkildə 
ümumiləşdirmək olar: 1) Dəstə, yığın, kütləyə sadəcə qurğu kimi yanaşmaq olmaz; onu təşkil edən ayrı-ayrı 
insanların şüuruna böyük təsir göstərən vahid bütövlükdür; 2) Kütlə «aşağı səviyyənin orqanizmi» kimi; insan-
lar kütlə ətrafında onun üzvlərinə aydın olan daha elementar emosiya və ideyalara görə birləşirlər ki, bu da onun 
intellektual və  mənəvi səviyyəsinin həmin cəmiyyətin «normal» hesab edilən üzvlərinin səviyyəsindən aşağı 
olmasına əsas səbəbdir. 3) Şəxsiyyət kütlə içərisində heçə enərək «sivilizasiya pilləkənindən aşağı düşür». Le-
bonun fikrincə kütləvi hərəkətlərdən kənar  şəxsiyyət «mədəni insan hesab edilirsə, dəstədə o, instinktiv bir 
varlığa, vəhşiyə çevrilir». Kütlənin adekvat modeli kimi hazırda dəstə yığın deyil, publika, yəni tamaşaçı əsas 
meyar kimi çıxış edir.  
«Dəstə», «publika», «tamaşaçı» kateqoriyalarının hər biri tarixi mahiyyət kəsb edir. «Kütlə», «publika» 
və «tamaşaçı» kateqoriyalarının fərqləndirilməsi ilk dəfə Tard tərəfindən həyata keçirilmişdir. O, öz 
müddəalarında tələb edirdi ki, «kütləni publika ilə eyniləşdirmək olmaz»; çünki kütlə insanların fiziki 
vəhdətidirsə, publika insanların nisbətən səpələnmiş formasıdır; birincisi daha «dözülməz» olduğu halda, ikinci-
si passiv və daha «sivil» xarakter daşıyır. 
«Kütlə» anlayışına yeni nöqteyi nəzərdən yanaşmanın ilk pioneri Amerika sosioloqu Q.Blümer hesab edi-
lir. Onun irəli sürdüyü «kütlə»nin yeni modeli kinoteatrların auditoriyası idi (o, uzun müddət kinotamaşaçıların 
tədqiqi problemləri ilə məşğul olmuşdur). Kinotamaşaçılar kütləsi eyni cəhdlərə istiqamətləndirilmiş, möhkəm 
qarşılıqlı  əlaqəsi olan insan toplusu hesab edilə bilməz;  əksinə, bu insan kütləsi tərkibinə daxil olan fərdlər 
xüsusiləşirlər. Blümerə görə kütlənin əsas xarakteristikasına onun üzvlərinin anonimliyi və bir-birindən təcridi, 
aralarındakı qarşılıqlı əlaqənin zəifliyi, sosial mənşə və vəziyyətlərinin təsadüflüyü («kütlə» həmçinin digər ölkə 
nümayəndələrini peşə, sənət adamlarını da özündə birləşdirir), təşkilatçılığın olması və qeyri müəyyənliyi aid-
dir. 
Publika modelinin təşəkkülü «kütləvi mədəniyyət» fenomeninin tədqiqi prsesində yaranır. Belə ki, «kütləvi 
mədəniyyət» və kütləvi kommunikasiya vasitələrinin təhlili prosesində «publika», «tamaşaçı» anlayışı öz 
zəruriliyini doğruldur. Tardın publika, tamaşaçı modeli qəzet mütaliəsi ilə  məşğul olanlardırsa, Blümerə görə, 
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, kino tamaşaçılarıdır. «Kütləvi mədəniyyət»ə dair tədqiqatlarda Blümerin modelinə 
qismən yanaşılır. Blümerin kino tamaşaçıları vahid auditoriyaya bilavasitə  əlaqələri ilə bağlıdır; lakin müasir 
tədqiqatların çoxunda «kütləvi mədəniyyət»də bir-birilə bilavasitə əlaqəsi olmayan parçalanmış publika, tamaşaçı 
kütləsi də böyük maraq doğurur. Belə publika, tamaşaçı kütləsinin ideal modeli televiziya tamaşaçılardır. 
«Kütləvi mədəniyyət» passiv publikaya doğru istiqamətləndirilərək onların yaradıcı, inqilabi dəyişdiricilik 
fəaliyyətindən yayındırılmasına xidmət edir, - bu fikirlər bir vaxtlar kommunist ideoloqlarının həmin 
mədəniyyət haqqında söylədikləri idi. 
«Kütləvi cəmiyyət» doktrinasının sonrakı müəlliflərindən bir qismi isə, kütləni «siyasi cəhətdən laqeyd insan-
lar» (X.Arendt) kimi qiymətləndirir. Digər tədqiqatçı F.Albertoni isə qeyd edir ki, Qərb tədqiqatçıları üçün XX əsrin I 
yarısındakı «kütləviləşmə», proletarlaşma prosesi onların siyasi fəallığının yüksəlməsi ilə izah edilirdisə, müasir 
«kütləviləşmə» əksinə, insanların siyasi problemlərə marağın yavaş-yavaş tənəzzülü prosesi kimi xarakterizə edilir. 
«Kütləvi cəmiyyət» modelinin əsas kateqoriyalarından biri də «xalq»dır. «Xalq», «kütlə» anlayışları 
arasında sosial-siyasi və etnoqrafik mənalarına görə müəyyən fərqləri üzə çıxarmaq mümkündür. c.Santayanaya 
görə xalq «qan, dil, din vəhdətinə görə sivil tayfaların birliyidir». 
Lippmana görə isə xalq – birlikdir. Onun mahiyyəti fərdlərin, məhz bu birliyin tərkibindən çıxması ilə 
izah edilir. Beləliklə, «əhali» anlayışının sinonimi kimi çıxış edən «xalq» məfhumu «insan yığımı» mənasını 
verir. 
Marksizm nəzəriyyəsində xalq kütlələri məfhumu tarixi kateqoriya kimi izah edilərək cəmiyyətin inkişafı 
ilə bağlılığı sübut edilir. Burada tarixin inkişafı, təkcə istehsal üsullarının bir-birini əvəz etməsi ilə deytl, xalq 
Bu derslik behruzmelikov.com saytindan yuklenmisdir

---