Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar

Gətirmə  və  diskontir  metodlarının  ən  əsas  fərqləndirici 
cəhəti  xərclərin  özünü  doğrultma  müddətidir.  Özünü  doğrultma 
müddəti minimal vaxt intervalıdır. Onun sərhədləri daxilində ilkin 
vəsait qoyuluşu və digər xərclər əhatə olunur. 
Məlumdur  ki,  ümumi  effektivlik  -nəticələrin  ehtiyatlara 
çəkilən xərclərinə nisbətidir. Müvəqqəti nümunəvi metodikaya görə 
nəticə  ləğv  olunmuş  (qarşısı  alınmış)  ziyanın  və  xərclərin 
müqayisəsidir.  Belə  halda  əlavə  effektlər  (məs.sosial)  nəzərə 
alınmır. Bu effektlər dolayısı effektlər adlanır. Doğrudan da, bu o 
xidmətlərdir ki, kəmiyyətcə təyin etmək çətindir. 
Bazar şəraitində kommersiya səmərəsini (effektini) təyin 
etmək zəruridir. Ekoloji tədbirlərin təmiz illik kommersiya effekti 
iki  xərcin  fərqi  kimi  müəyyən  edilir:  çirkləndirməyə  görə 
ödəmələrin qənaətinin cəmi (Ənjı) və mühiti mühafizə tədbirlərinə 
çəkilən ümumi xərclər arasındakı fərq (z). 
Belə halda 
3
K
OM 3nn “ z 
(5) 
Aydındır  ki,  burada  diskontir  tətbiq  etmək  lazım 
gələcəkdir,  yəni  problem  gəlib  özünü  doğrultma  müddətinə 
dirənəcəkdir. 
Çirklənmiş 
təbii 
ehtiyatların 
təmizlənməsi 
tədbirlərinin həyata keçirilməsinə çəkilən xərclərin effekti aşağıdakı 
kimi təyin edilir: 
3-(C
I
-C2)Q... 
(
6
), 
Burada  Cı,  C
2
- 
təmizləmənin  təbiəti  mühafizə 
tədbirlərinin  həyata  keçirilməsindən  əvvəl  və  sonrakı  (resurs 
vahidinə düşən) maya dəyəridir, illik ölçüyə gətirilmişdir. 
Q-əlavə təmizlənmiş ehtiyatların həcmidir. 
Təbiətdən  səmərəli  istifadə  üzrə  tədbirlərin  səmərəsi, 
tullantılardan  istifadəni  də  nəzərə  almaqla,  aşağıdakı  kimi  ifadə 
edilə bilər: 
97 

---

3. =
 
D3 + ZY.  •(7). 
Z3 ' Burada 
Z 3 -toplum somərə: məhsul artımı; təbii ehtiyatların 
qənaət effekti; sosial effekt; utilləşdirmə effekti və s. 
Z Y„ - qarşısı alınmış ziyanın cəmi (toplumu); 
Z 3- zəruri xərclərin cəmidir. 
Öz  növbəsində,  qarşısı  alınmış  (ləğv  edilmiş)  ziyan 
iki  ziyamn  fərqi  kimi  götürülür-tədbirlərə  qədər  zərərin  miqdarı 
(Yı) və tədbirlərdən sonra-qalıq ziyan (Y
2
): 
Yn=Yı-Y
2
 
İqtisadi  inkişafla  təbiəti  mühafizə  fəaliyyəti  arasındakı 
kompromis axtarışı cəmiyyətin qarşısında duran əsas məsələlərdir. 
İqtisadçıların  neoklassik  məktəbi  təsdiq  edir  ki,  ətraf  mühitin 
çirklənməsinin  iqtisadi  optimumu  mövcuddur.  Həmin  optimuma 
görə təbiəti mühafizə xərclərinin həddi və ziyan arasındakı həddin 
nisbəti bərabərliyi ilə təyin edilir. 
İqtisadi 
səmərə 
yalnız 
tədbirlər 
variantının 
əsaslandırılması  və  seçimində  lazım  deyildir.  Eyni  zamanda 
fəaliyyətdə olan təbiəti mühafizə obyektlərini də qiymətləndirmək 
zəruridir.  Bundan  ötəri,  ilk  növbədə,  mühiti  qorumaq  xərclərinin 
(3J mütləq səmərəsini (effektini) təyin etmək lazımdır. Deyilənlər 
aşağıdakı riyazi model ilə ifadə olunur. 
n   m
 q
 
3   ~ y
 V ______ ^ ___ • 
J
4
C
+E,
 
K)
 ’
 
Burada 
3
^-tam iqtisadi effekt ( i növün j-obyektində) 
C-cari xərclər 
K-kapital qoyuluşu 
98 

---

EH-kapital qoyuluşunun normativ əmsalı (adətən 
0,12) yaxud diskontir əmsalıdır. 
Kapital qoyuluşunun normativ effektivlik əmsalı 
özünü doğrultma (xərcləri ödəmə) müddəti ilə əlaqədardır. 
Xərclərin özünüödəmə müddəti normativ effektivlik əmsalı ilə 
tərs mütənasibdir (T=1/E
H
).
 
3
O
={3-C)/ 
K
 
>
 
E
H
 olarsa, onda la- 
yihə səmərəlidir və xərclər özünü ödəyəcəkdir. Bəzən təbiəti 
mühafizə tədbirlərinin iqtisadi səmərəsini təbiəti mühafizə 
obyektinin xidmət vaxtını nəzərə almaqla qiymətləndirmək 
zəruridir. Bu halda aşağıdakı disturdan istifadə etmək olar: 
^ 
3= 
" 
C/
T 
+
 
3 
Burada 
y„- 
dəf edilmiş ziyanın qiymətidir, C-obyektin 
smeta dəyəridir; 
T-obyeklin  (tədbirin)  xidmət  davamiyyətidir; 
3-tədbirə çəkilən orta illik cari xərcdir. 
Təbiətdən  səmərəli  istifadə  üzrə  tədbirlərin  effektivliyi 
göstəricilər sistemi ilə səciyyələnir. Onlar nəticələrlə (alınmış yaxud 
gözlənilən)  və  xərclərin  (ehtiyatların)  nisbətini  əks  etdirirlər. 
Onların arasında təbiəti mühafizə qurğularının fond verimi, təbiət 
tutumu  (ziyan  tutumu),  istehsal  edilən  məhsulun  tullantısı  və  s. 
əhatə olunur. 
ıi
 
6.2.
 
Ətraf mühitə çirklənmədən dəymiş 
iqtisadi ziyanın hesablanması 
Təbiəti  mühafizə  tədbirlərinin  səmərəsinin  dəf  edilmiş 
ziyan  kimi  təyin  edilməsi  ziyanın  müəyyənləşdirilməsi  üsuluna 
əsaslanır.  Ətraf  mühitin  çirklənməsi  nəticəsində  dəymiş  ziyan- 
əslində  faktik  və  ya  mümkün  olan  itkilərdir:  ekoloji,  sosial  və 
iqtisadi.  İki  cür  ziyan  ayırırlar:  bilavasitə  və  dolayısı  ziyan. 
İnsanların sağlamlığının pisləşməsi, maddi dağıntılar, təbii mühitin 
tənəzzülü; dolayısı ziyan-əlilliyin artımı, xəstəliklər. 
99 

---

təsərrüfat  sahələrində  bəzən  məhsuldarlığın  aşağı  düşməsi  və  s. 
Adətən  bilavasitə  ziyanı  qiymət  və  ya  natural  hesablama  ilə 
müəyyən  etmək  olur,  dolayısı  ziyanı  isə  hesablamaq 
(qiymətləndirmək) çətindir. 
Hesablamaya  yatan  ziyanlar  iqtisadi  və  sosial  -  iqtisadi 
ziyanlardır: Birinci qrupa aiddirlər: 
-
 
ahnmamış məhsul; 
-
 
biogeosenozların məhsuldarlığının azalması; 
-
 
bina və qurğuların xidmət müddətinin qısalması (azalması); 
-
 
tullantıların-xammal kimi istifadəyə yararlı olması; 
-
 
çirklənmənin nəticələrinin ləğvinə olan xərclər; 
-
 
bərpaya lazım olan xərclər; 
-
 
çirldənmədən xəstəliyə görə əmək məhsuldarlığının 
azalması və s. 
Sosial-iqtisadi ziyan aşağıdakı struktura malikdir: 
-
 
xəstəliklərin artımı ilə əlaqədar səhiyyəyə və ictimai 
təminata çəkilən xərclər; 
-
 
rekreasiya (istirahət) ehtiyatlannm saxlanması üçün 
xərclər; 
-
 
ekoloji səbəblərə görə əhalinin miqrasiyası (köçməsi, 
yerdəyişməsi) xərcləri; 
-
 
istirahət üçün əlavə xərclər. 
Dolayı  ziyanların  (ekoloji  və  sosial)  miqdan 
(kəmiyyətcə)  qiymətləndirməyə  yatmırlar,  onları  cəmdə  şərti 
hesablanan ziyanlar adlandırırlar. 
Sosial ziyanlar aşağıdakılardır: 
-
 
landşaftın korlanması sayəsində estetik ziyan; 
-
 
ölüm hallarının çoxalması ilə yaranan patoloji ziyanlar; 
-
 
psixoloji ziyanlar. 
Ekoloji  ziyanlar  unikal  ekosistemlərin  dağılması, 
növlərin  məhv  olması,  yoxa  çıxması,  genetik  itkilər  və  s.  ilə 
əlaqədardır. 
100 

---