mühafizə obyektlərində sürətləndirilmiş amortizasiya üsulu və s. ilə
tənzimlənir.
Təbiətdən səmərəli istifadənin həvəsləndirilməsi
aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir; mükafatlandırma, qa-
dağanetmə və kompensasiya yolu ilə əvəzini ödəmə.
Mükafatlandırma funksiyası xərclərlə təbiəti mühafizə fəaliyyətinin
müqayisəli qiymətləndirilməsi, qadağanedici təbiətdən istifadə
subyektlərinin məsuliyyətinin artırılması, kompensasiya yolu
isə-dəymiş zərərin ödənməsini təmin edir.
Təbiətdən səmərəli istifadənin mövcud iqtisadi
həvəsləndirmə sistemi hər bir ölkənin, o cümlədən, Azərbaycanın
«Ətraf mühitin mühafizəsi haqqında» və digər təbiəti mühafizə
yönüralü qanunları ilə öz hüquqi qüvvəsinə minmişdir və
aşağıdakıları özündə əks etdirir:
-
təbiəti mühafizə üzrə tədbirlərin planlaşdırılması və
maliyyələşdirilməsi;
-
təbiətdən istifadəyə limitlərin qoyulması (müəyyən
edilməsi);
-
təbiətdən istifadəyə görə haqqın təyin edilməsi, ətraf mühiti
çirkləndirməyə görə ödəmələrin təyini;
-
aztullantıh və resursqoruyucu texnologiyaların tətbiqi,
təkrar xammaldan istifadə və s. görə vergi və kreditlərdə
güzəştlərin
tətbiq edilməsi;
-
ətraf mühitə və insanlara vurulmuş ziyanın əvəzinin
ödənilməsi;
-
təbiəti mühafizə qurğularına sürətli amortizasiyamn tətbiq
edilməsi;
-
ekoloji təmiz məhsula görə mükafatlandırıcı qiymət və
əlavələrin tətbiq edilməsi.
^Ümumiyyətlə, keçmiş SSRİ-də olduğu kimi, Rusiya
Federasiyasında və digər MDB ölkələrində təbiəti mühafizə
fəaliyyətinin iqtisadi həvəsləndirilməsi sahəsində həm birbaşa, həm
də dolayısı iqtisadi həvəsləndirmə metodları tətbiq edilir. Eyni
zamanda, həmin üsulların daha əməli fəaliyyət göstərməsi üçün
qanunvericilik və normativ
bazalar təkmilləşdi-
112
Rusiya Federasiyasında, əgər müəssisə təbiəti mühafizə
tədbirlərinə öz gəlirindən vəsait ayırırsa, buna görə gəlirin vergiyə
məruz qalan məbləği 30 % azaldılır.
Büdcə təşkilat və idarələrinin əmlakı vergidən azad edilir
(dövlət qoruqları, təbii parklar, botanika bağları). Bundan başqa,
ümumi əmlakın təbiəti mühafizə məqsədləri üçün istismar edilən
hissəsi də vergidən azad edilməlidir.
Bir çox ölkələrdə verginin stavkası azaldılır, yeni «vergi
tətilləri» təşkil edilir. Məsələn,
Yaponiyada plastmas və üzvi
tullantıları emal edən istehsalçılar birinci üç il 50 % vergidən azad
edilirlər, təmizləyici qurğular isə ilk 5 il ərzində tamamilə vergidən
azad edilirlər.
Vergilər qoyularkən güzəştlərin tətbiqi kimi təbiəti
mühafizə avadanhğımn sürətləndirici amortizasiya metodu geniş
istifadə edilir. Bu metod təmizləyici qurğulann təzələnməsində
kapital yığımına köməklik göstərir. Kanadada təmizləyici
qurğulara
2
illik amortizasiya müddəti müəyyən edilmişdir.
Fransada təmizləyici qurğuların amortizasiyasımn 50 %-nə bir il
aynlmışdu. İtaliyada isə 3 ilə 45 % amortizasiya nəzərdə tutulur.
Böyük
Britaniya, ABŞ və AFR-da amortizasiya müddəti 5 ildir.
Bazar iqtisadiyyatı dövründə təbiəti mühafizə və təbii
ehtiyatlardan səmərəli istifadə sahəsində qiymətlər həvəsləndirici
rol oynamalıdır. Qiymətlərə təbiətdən istifadəyə görə ödəmələr
təsir göstərirlər. Ekoloji təmiz məhsul istehsal edən müəssisələrə
(qiymət vasitələri kimi) kompensasiyalar, kreditlər, «əlavələr»
tətbiq edilməlidir. Eyni sözləri tullantılardan məhsul alan
müəssisələr haqqında da demək olar. Ekoloji
təmiz məhsul istehsal
edən müəssisələr əmtəə (mal) dövriyyəsini sürətləndirə və böyük
gəlir əldə edə bilər. Ekoloji cəhətdən zərərli məhsulun qiyməti
aşağı salınmalıdır, xüsusi vergi tətbiq edilməlidir.
Təbiəti istismar edən müəssisələrin məhsuluna qiymətlər
qoyularkən təbii amillər nəzərə alınmahdır, onlar üçün baza
«qapayıcı» xərclər olmalıdır. Bununla yanaşı
renta gəliri
114