Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
134
50%-i iş üçün mexaniki enerjiyə, qalan 50-60%-i əzələnin yığıl-
ması zamanı ayrılan istiliyə sərf olunur. Bununla əlaqədar yüksək 
istilik alınır. 
Beləliklə, faydalı  iş  əmsalı miofibrildə ATF-in elementar 
yaranması zamanı 40-50%, lakin təbii şəraitdə əzələnin mexaniki 
işində çox az 20-30% təşkil edir. 
Görülən iş nə qədər çox davam edərsə, bir o qədər çox enerji 
əmələ  gəlir və  nəticədə daha çox enerji mənbələri (sulukarbon, 
yağ) və oksigendən istifadə olunur. 
Belə qanunauyğunluq, xüsusilə, dağı enərkən deyil, dağa qal-
xarkən yorğunluğun, daha çox tərləmənin, təngənəfəsliyin 
səbəbini izah edir.  
Uzunmüddətli müntəzəm  əzələ  fəaliyyəti zamanı oksigenli 
fosfatlaşma hesabına ATF-ın aerob regenerasiyası baş verir. 
Bunun üçün lazım olan enerji sulukarbon və yığılan parçalanması 
hesabına ayrılır. Bununla əlaqədar ATF-ın  əmələgəlmə  və 
parçalanma sürəti bərabərdir. Belə ki, ATF-ın hüceyrədaxili 
miqdarı  (
≈5mM), kreatinofosfatin (≈30 mM) miqdarı daimidir. 
Uzunmüddətli idman hərəkətləri zamanı  əzələdə ATF-in 
parçalanması, sakit vəziyyətə nisbətən 100-1000 dəfə çoxdur. 
Nəticə etibarilə uzunmüddətli iş zamanı  vəziyyətin sabit saxlan-
ması ATF-in sintez sürətinin, onun istifadə olunma sürəti ilə 
paralel olduqda mümkündür. Bununla da, əzələ toxumasında O
2
 
tələbat sakit vəziyyətlə müqayisədə 50-100 dəfə artır. Ona görə 
ki, 1 mol ATF-in əmələ  gəlməsi buna uyğun  əzələdə qlikogenin 
parçalanma sürəti də artır. Uzunmüddətli işə uyğun olan 
səviyyədən daha çox ATF qısamüddətli cəhd zamanı (qaçışın fi-
nal mərhələsi) anaerob yolla qlikogenin əlavə olaraq, başqa sözlə, 
qlikolizi nəticəsində ola bilər (cədvəl 5.1). 
 
135
 
Cədvəl 5.1 
İnsanın skelet əzələsində düzünə və düzünə  
olmayan enerji mənbəyi 
 
Enerji mənbəyi 
Əzələnin
miqdarı,
Mmol/qr
Enerji əmələ gətirən reaksiyalar 
ATF (adenazintrifosfat) 
5 
ATF
→ADF+AMF 
KF (kreatinfosfat) 
11 
KF+ADF
↔ATF+K 
Primvatdan laktataya qədər anaerob parçalanma 
Qlükoza (qlikogenin  
tərkibində olan monoma)
84 
Primvatdan CO
2
 və H
2
O qədər aerob parçalanma 
üçqliseridlər 10 
CO
2
 və H
2
O qədər oksidləşmə 
 
Bununla əlaqədar olaraq aerob mexanizmi ilə aerob tənzimdə 
də uzunmüddətli işdən, ATF 2-3 dəfə tez, əzələnin mexaniki işi 2-
3 dəfə çox əmələ  qəlir. Ola bilsin ki, sprinter stayerdən iki dəfə 
tez qaça bilər (
≈10 ms). 
Anaerob proses nəinki, qısamüddətli ekstrimal qüvvəni həm 
də uzunmüddəti  əzələ  işinin başlamasına lazım olan enerjini 
təmin edir ki, bu da artan yükə qarşı oksidləşmə (və qlükoza) 
sürətinə adaptasiya üçün müəyyən qədər vaxt tələb olunur. 
Bərabərləşdirici vəziyyət vahid vaxt müddətində 
oksidləşdirici fosforlaşma yolu ilə ancaq 0,5-2 dəq sonra ATF-aza 
ilə parçalandığı  qədər ATF əmələ  gəldikdə başlayır («ikinci 
tənəffüs»). 
Bu dinamik bərabərliyə çatmaq və ATF-in hüceyrədaxili 
miqdarını sabit saxlamaq üçün ATF loman reaksiyası ilə ADF və 
kreatinfosfatdan (cədvəl 5.1) resintezi davam edir. 
ADF+kreatinfosfat=ATF+kreatin. 
Laktatın (süd turşusunun) bir hissəsi miokarda oksidləşir, müəy-
yən hissəsi isə daha çox qaraciyərdə qlikogeninin sintezi üçün 
istifadə olunur. 
 
5.6. Əzələnin işi, mütləq qüvvəsi, yorulması və tonusu 
 
Əzələlər heç bir yük qaldırmadıqda, xarici müqaviməti dəf 
etmədikdə belə  gərginliyini dəyişərək müəyyən iş görürlər. Bu 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
136
şəraitdə  əzələlər bədəni və ya onun hər bir hissəsini müəyyən 
vəziyyətdə saxlayırlar. 
Əzələnin işi. Müxtəlif yüklərin təsiri altında əzələnin işini və 
yorulmasını (orta yük, maksimal yük və mütləq qüvvəni) he-
sablamaq üçün qurbağa bədənindən sinir-əzələ preparatı hazır-
layıb mioqrafa birləşdiririk (şəkil 5.14). Əzələ  təqəllüs edərkən 
ondan yük asılmışdırsa, o zaman əzələ müəyyən iş görmüş olur. 
 
Şəkil 5.14. Əzələlərin quruluş sxemi. A-paralel lifləri olan əzələ; 
B-iyəbənzər əzələ; V-lələkli əzələ.  
Əzələnin işi qaldırdığı yükün miqdarı (kq, qr) və hündürlü-
yündən asılı olaraq (m, sm, mm) kiloqrammetr, qram-santimetr və 
qram-millimetrlərlə, yəni qaldırılan yükün miqdarının hündür-
lüyünə vurulmasından alınan rəqəmlə ölçürlər. Bir kiloqrammetr 
dedikdə bir kiloqram yükün bir metr hündürlüyə qaldırılması nə-
zərdə tutulur. Qurbağanın  əzələləri yükü nisbətən az hündürlüyə 
qaldırdıqları üçün əzələlərin işini adətən qram-millimetrlərlə, yəni 
yükün ağırlığını (qramlarla) santimetrə vuraraq aşağıdakı formula 
ilə hesablayırlar. Yəni  əzələnin işi müəyyən yükü, müəyyən 
məsafəyə qaldırmaqdan ibarətdir. Yəni riyazi şəkildə A=PH. 
Burada: A – əzələnin gördüyü iş; P – qaldırdığı yük; H – 
hündürlüyü göstərir. 
Yükü tədricən artıraraq müxtəlif vaxtlarda nə  qədər yük 
qaldırdığını ölçüb əzələnin işini hesabladıqda, onun maksimal 
faydalı işi ən çox yük qaldırdığı zaman görmədiyi aşkar olur. Bu 
nisbət cədvəldə göstərilən rəqəmlərdən aydın nəzərə çarpır. 
 
 
9
8
7
6 
 
137
  
 
 
P
0  20 40 60 80 100 120 140 180 qr 
A=PH
0  160 280 360 400 400 360 280 180  qr 
 
Cədvəl 5.2 
P (qr) 
0  20 40 60 80 80 100 120 160   
H (mm) 
  9 8 7 6 5 4 3 2 1   
A (qrmm) 
0  80  140 240 300 320 300 240 160   
 
  160 280 360 400 400 360 280 160   
 
Beləliklə, yüklər içərisində eləsi tapılır ki, məsələn, 80 q, 
yükü 5 mm hündürlüyə qaldırdıqda əzələ ən çox faydalı iş görür. 
Buna orta yük qanunu da deyilir. 
Əzələnin qaldırdığı axırıncı yükə onun qüvvəsi  deyilir.  Ən 
çox faydalı  iş verən yükə  orta yük deyilir.  Əzələnin mütləq 
qüvvəsini təyin etmək üçün əzələni qaldıra bildiyi maksimum 
yükü onun en kəsiyninin sahəsinə bölmək lazımdır. Alınan 
qiymətləri aşağıdakı düsturda yerinə qoyub mütləq qüvvəni 
tapırıq: 
2
r
Pm
F
π
=
. 
Burada: F – əzələnin qüvvəsi, Pm – maksimal yük, 
π=3,14 sabit 
ədəd, r – radiusdur. 
Aparılan təcrübələrdən məlum olmuşdur ki, ən faydalı iş əmsalı 
yük, nə çox, nə də az, orta qüvvəli olanda alınır (cədvəl 5.3).  
 
Cədvəl 5.3  
Yükün qısalma və ya görülən işə təsiri 
 
Yük, 
qr 
3 5 9 
Qısalma, sm 
0,5 
0,36 
0,12 
İş, qr
⋅sm 
1,2 1,8 1,1 
Təqəllüsün müddəti, san 
0,55 
0,48 
0,4 
 
Qeyd: Məlumat qurbağanın 3 sm dəri əzələsində 0 
°C-də ləngidilmiş yüklə 
5
4
3
2
1 
downloaded from KitabYurdu.org

---