Ə. H.Əliyev, F.Ə.Əliyeva, V. M. Mədətova

 
173 
landırırlar. Onun mahiyyəti belədir:  əgər saniyədə 40-70 ritmik 
qıcıq verməklə  əzələ  qıcıqlandırılırsa, tetanik təqəllüs müşahidə 
edilir. 
Qıcığın sayını 110-130-a qədər artırdıqda tetanik təqəllüsdə 
olan  əzələ boşalır. Qıcığın sayı yenidən azaldılarsa,  əzələ  təkrar 
tetanik təqəllüs edir. Əzələnin tetanik təqəllüsünə səbəb olan qıcıq 
sayını Vvedenski optimum («optimum» – ən yaxşı) qıcıq sıxlığı, 
əksinə,  əzələnin boşalmasına səbəb olan qıcıq sayını pessimum 
(«Pessimum» - ən pis) qıcıq sıxlığı adlandırır (şəkil 6.11). 
 
 
 
 
Şəkil 6.11. Sinir-əzələ preparatında optimum (Op.) və pessimum 
(Ps.) qıcıq sayı şəkildəki rəqəmlər, qıcığın sıxlığını göstərir. 
 
Presinaptik membrana sinir ucunu örtən membran deyilir. Bu 
isə özünəməxsus neyrosekretor aparatdır.  
Sakit vəziyyətdə mediator sinaptik qovucuqlarda toplanır. 
Presinaptik membran depoliyarizə olunarkən bu qovucuqlar part-
layır və mediator sinaps boşluğuna tökülür. 
Oyanmanın hərəki sinirdən  əzələyə ötürülməsini asetilxolin 
təmin edir. Postsinaptik membranın bu mediatora qarşı yüksək 
həssaslığı xüsusi zülal – xolinoreseptorlarla əlaqədardır. 
Asetilxolin xolinoreseptorlarla əlaqəyə girərək membranın quru-
luşunda bir sıra dəyişikliklər törədir. Nəticədə postsinaptik mem-
branın Na
+
  və  K
+
 ionlarına qarşı keçiriciliyi nəzərə çarpacaq 
dərəcədə artır. Postsinaptik membranda bu dəyişikliklər 
 
174 
qütbləşmənin pozulmasını  təmin edir. Mənfi yüklü postsinaptik 
potensial əmələ gətirir. Postsinaptik potensial əzələ lifi membran-
ının qonşu sahəsini qıcıqlandırır. Buna görə postsinaptik potensial 
kritik ölçüyə çatdıqda, membranın sinaps xarici sahəsində 
fəaliyyət potensialı əmələ gəlir və əzələ lifi boyunca yayılır. 
Q.Deyl tərəfindən müəyyən edilmişdir ki, sinir-əzələ 
birləşməsində yerləşən sinapslardan ifraz olunan asetilxolin əzələ 
liflərinin membranını depolyarlaşdırır və oyanmanın yayılmasına 
və  əzələnin təqəllüsünə  səbəb olur. Xolinestraza fermenti isə 
asetilxolini parçalayır və onun təsirini ləngidir. Ezerin və protiqi-
min inhibitorları isə possinaptik potensialın müddətini uzadır.  
Oyanmanın sinir lifindən əzələyə nəqlolunma prosesini aşağı-
dakı sxemdə göstərmək olar: sinir impulsu
→mediatorun 
ifrazı
→asetilxolin→sinir ucu→postsinaptik membranının xoli-
noreseptorları ilə asetilxolin qarşılıqlı  təsiri
→postsinaptik mem-
brananın ion keçiriciliyinin artması
→əzələ lifi üzrə yayılan 
fəaliyyət potesialının əmələ gəlməsi. 
 
 
6.7. Sinir sisteminin ümumi fiziologiyası. 
 
Sinir hüceyrələrinin yaranması  və neyron nəzəriyyəsi. 
Sinir sisteminin hüceyrələri neyroepitel hüceyrələrdən  əmələ 
gəlir. 
Hələ rüşeym inkişafının blastula və qastrula mərhələlərində 
neyroepitel hüceyrələr fərqlənməyə başlayır. Embrional inkişaf 
dövründə rüşeymin ektoderma qatının hüceyrələri bir sıra ardıcıl 
morfogenetik dəyişikliklərə  uğrayaraq gələcək sinir toxuması 
əmələ gətirir. 
Meduloblastların diferensiyası əsasən iki fazada gedir. Əvvəlcə 
meduloblastlardan neyroblastlar, ependimoblastlar əmələ  gəlir. 
Sonra neyroblastlardan neyronlar, qlioblastlardan qlial, epen-
dimoblastlardan ependim hüceyrələri əmələ gəlir. 
Neyron və neyron nəzəriyyəsi. Sinir hüceyrəsi öz çıxıntıları ilə, 
yəni neyrit və dendritləri və onların ucları (hərəki və hissi ucları) 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
175 
ilə birlikdə neyron adlanır (şəkil 6.12, 6.13, 6.14). 
Neyron sinir sisteminin əsas quruluş və funksional vahididir. 
Neyron qıcıq təsiri nəticəsində oyanma vəziyyətinə keçmək, 
impuls yaratmaq və  nəql etmək qabiliyyətinə malikdir. Bu 
xüsusiyyət sinir sisteminin spesifik funksiyasını müəyyən edir. 
Neyroqliya sinir hüceyrəsilə üzvi şəkildə  əlaqədə olub, sekretor, 
müdafiə, dayaq, trofik funksiyalarını yerinə yetirir. 
 
Şəkil 6.12. Neyronun sxemi: 1-dendritlər; 2-hüceyrənin sxemi; 3-akson 
təpəciyi; 4-akson; 5-akson kollateralları; 6-mielin qişası; 7-Şvann qişası; 8-
Şvan hüceyrəsinin nüvəsi; 9-Ranvye buğumu; 10-mielin qişadan çıxan aksonun 
uc şaxələri.  
 
176 
 
 
Şəkil 6.13. 1-dendritlər; 2-hüceyrənin cismi; 3-Akson təpəciyi; 4-
Mielin qişası; 5-Akson; 6-sinir impulsunun istiqaməti; 7-Ranvye 
buğumları; 8-sinapslar. 
 
Hər bir sinir hüceyrəsi çıxıntıların sayına görə üç qrupa 
bölünür:  
1) Təkçıxıntılı – unipolyar sinir hüceyrələri, bunların cismindən 
bir çıxıntı uzanır;  
2)  İkiçıxıntılı  – bipolyar sinir hüceyrələri, bu hüceyrələrin 
cismindən iki çıxıntı uzanır. Uni və bipolyar sinir hüceyrələri 
onurğa beyninin hissi düyünlərində yerləşmişdir; 
3) Çoxçıxıntılı – multipolyar sinir hüceyrələri, bu hüceyrələrin 
cismindən ikidən artıq çıxıntı uzanır (şəkil 6.5, 6.14). Multipolyar 
sinir hüceyrələrinə onurğa beynində, beyincikdə, beyin 
yarımkürələrində  və  mərkəzi sinir sisteminin başqa  şöbələrində 
təsadüf olunur. 
Neyronun cisminin diametri 3-4 mkm-dən 200 mkm, aksonun 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
177 
1-6 mkm, dendritinki isə 0,3-1 mkm ola bilər. Neyronun cismi 
iyvari, ulduz, piramid və s. formada olur. Neyronun cisminin bir 
uzun çıxıntısı və çoxlu qısa çıxıntıları vardır. 
 
 
Şəkil 6.14. a) Piramid hüceyrə; b) Purkinye hüceyrəsi; c) Motor neyron; 
d) Sensor neyron. 1-dendrit, 2-hüceyrənin cismi; 3-nüvə; 4-akson; 5-
qalxan impuls yolu; 6-mərkəzi  şöbə; 7-periferik şöbə; 8-buğum; 9-
Mielin lifləri; 10-Şvann hüceyrəsi; 11-hərəki liflər; 12-əzələ.  
 
178 
 
Uzun çıxıntıya akson və ya neyrit, qısa çıxıntılara dentrit dey-
ilir. Hər bir sinir hüceyrəsinin, ancaq bir dənə aksonu vardır (şəkil 
6.13, 6.14, 6.15). Aksonun vəzifəsi, mərkəzi sinir sistemini ucqar 
üzvlərlə – əzələ, vəz və sairə ilə birləşdirmək və ya mərkəzi sinir 
sistemi daxilində impulsları bir mərkəzdən digərinə  nəql 
etməkdir. Buna misal olaraq böyük yarımkürələrdən onurğa beyn-
inin ön buynuzlarının hüceyrələrinə gedən piramid sinir 
dəstələrini göstərmək olar. Bəzən aksonların uzunluğu metrdən də 
çox olur. Dentritlər isə bir sinir hüceyrəsini mərkəzi sinir sis-
teminin başqa hüceyrəsi ilə birləşdirir. 
 
Şəkil 6.16. Sinapsın ultrastrukturunun sxematik təsviri: 1-mitoxondri; 
2-sinaptik qovuqcuq; 3-mediator molekulası; 4-postsinaptik membran; 
5-reseptor makromolekulası; 6-presinaptk membran; 7-sinaptik dəlik; 
8-ion kanalı.  
Neyron sitoplazmasında nüvə, endoplazmatik şəbəkə, Holci 
aparatı, mitoxondrilər, ribosomlar, lizosomlar və başqa bu kimi 
hüceyrədaxili törəmələr vardır. Bunlardan başqa neyronda Nissel 
maddəsi (pələngvarı maddə), neyrofibrillər, neyroborucuqlar, sin-
aptik vezikullar kimi spesifik törəmələrə rast gəlinir (şəkil 6.16). 
Neyron cisminə  mənsub olan sitoplazmaya neyroplazma, akson-
dakı plazmaya aksoplazma, dentritdəki plazmaya isə  dendro-
downloaded from KitabYurdu.org

---