157
urğa beynindən başlayaraq işcil orqanlara kimi uzanır. Onların
üzəri mielin qaşası ilə örtülü olur. Mielin qişasını da xaricdən
Şvann qişası örtür. Mielin qişa hər 1-2,5 mm məsafədə kəsilir.
Silindrik oxun bu sahəsində (0,5-1 mk enində) qişa olmur. Şvann
qişasından
neyritə atmalar gedərək, onu buğum şəklinə salır.
Buna Ranvye buğumları deyilir (şəkil 6.6). Mielin qişa izolyator
və trofiki funksiyalar daşıyır. Mielinli sinir liflərində oynama yal-
nız Ranvye buğumlarında baş verir.
Sinir impulslarının əmələ gəlməsi və nəql edilməsində silin-
drik oxun səthi membranı əsas rol oynayır.
Şəkil 6.6. Mielinli sinir lifinin quruluş sxemi.
Mielinli və mielinsiz sinir liflərində oyanmanın nəql olun-
ması. Sinir liflərinin hüceyrələrindən ayrılan akson çıxıntıları
müxtəlif qalınlıqlı dəstələrdə toplanaraq, mərkəzi sinir sistemilə
ayrı-ayrı orqanlar arasında əlaqə yaradan afferent (hissi), efferent
(hərəki) sinirləri əmələ gətirirlər.
Efferent sinirlər oyanmanı MSS-dən
işcil orqanlara, afferent
sinirlər isə orqanlardan MSS-nə nəql edir. Hər iki sinir lifləri çox
vaxt bir yerdə gedir. Trofik sinirləri isə orqan və toxumaların mü-
badilə prosesini nizamlayır. Trofik sinir liflərinin özləri də hissi
olurlar.
Hər bir sinir lifi əzələ protoplazmasına daxil olaraq, həlqə
şəklində löhvə-sinaps əmələ gətirir. Sinir hüceyrəsi, lif-neyrit, si-
naps və əzələ hüceyrəsi bir yerdə
funksional hərəkət vahidi ad-
lanır.
158
Sinir lifləri iki qrupa – mielinli və mielinsiz liflərə bölünür.
Mielinli sinir liflərinə somatik və vegetativ sinir sistemi, mielinsiz
sinir liflərinə isə əsasən simpatik sinir sistemi aiddir.
Mielinsiz sinir liflərində oyanma membran boyu fasiləsiz bir
oyanma sahəsindən digərinə ötürülməklə yayılır. Bundan fərqli
olaraq mielinli liflərdə oyanma Ranvye buğumlarının birindən o
birinə tullanır. Belə nəqlolunma
saltator nəql adlanır. Mielinlə
örtülü buğumlararası sahə əslində oyanmır.
Şəkil 6.7-də sinir impulslarının
bir buğumdan digərinə tul-
lanması aydın verilmişdir.
Şəkil 6.7. Oyanmanın mielinsiz (A) və mielinli liflərdə (B) yayılması.
Oyanan (a) və qonşu (b) buğumlar arasında əmələ gələn cərəyanın
istiqaməti oxla göstərilmişdir.
Sakit halda oyanan membranın xarici səthində bütün Ranvye
buğumları müsbət yüklənir. Qonşu buğumlar arasında potensiallar
fərqi olmur. Oyanmamış –
a buğumu qonşu
b buğumuna nisbətən
mənfi yüklənir. Bu zaman əmələ gələn elektrik cərəyanı (ionlar
axını) lifi əhatə edən toxumaarası maye, membran və aksoplazma
ilə yayılır.
b buğumundan çıxan cərəyan onu oyadaraq membranı
yükləndirir.
a buğumunda oyanma hələ davam edir və o müəyyən
vaxt oyanmaz olur. Ona görə
b buğumu
növbəti v buğumunu
oyanma vəziyyətinə gətirir. Buğumlararası sahədə tullanma ona
görə mümkün olur ki, fəaliyyət potensialının amplitudası hər
buğumda qıcıq həddini 5-10 dəfə ötür. İ.Takasaqi müəyyən
downloaded from KitabYurdu.org
159
etmişdir ki, bir buğumda meydana çıxan fəaliyyət potensialı
nəinki qonşu buğumu, hətta yanındakı kokainlə zəhərlənmiş daha
iki buğumu oyada bilər.
Mielinli liflərdə oyanmanın yayılma sürəti saniyədə 70-120
metr. Halbuki mielinsiz sinir liflərində 3-14 metrə bərabərdir.
Sinir liflərində oyanmanın nəql olunmasını öyrənərkən bir
neçə
qanunauyğunluqlar və ya
qanunlar müəyyən edilmişdir.
1. İkitərəfli nəqletmə qanunu. Sinir lifini qıcıqlandırdıqda
əmələ gələn oyanma iki istiqamətdə-mərkəzəqaçma və
mərkəzdənqaçma istiqamətlərində yayılmasını Nil naqqa
balığının elektrik orqanı üzərində öyrənmişlər.
İlk dəfə rus alimi Babuxin sinir lifini kəsərək orqanın orta
payını çıxarmış və paycıqlardan birini-inervasiya edən sinir
sahəsini qıcıqlandırmışdır. Bu zaman nəinki aşağı hissə, hətta
orqanın yuxarı yarısı da boşalmışdır. Babuxin təcrübəsinin sxemi
6.8-ci şəkildə göstərilmişdir.
Şəkil 6.8. Babuxin təcrübəsinin sxemi: 1-elektrik orqanına lif
göndərən sinir hüceyrəsi; 2-sinir gövdəsinin
kəsildiyi yer; 3-təcrübə
zamanı kəsilib götürülən hissə sıx cizgilərlə örtülmüşdür.
Oyanmanın hər iki tərəfə nəql olunmasını digər bir klassik
təcrübə ilə də müşahidə etmək olar. Qurbağanın arxa ətrafından
160
hazırlanmış preparatda budun arxa hissəsində əzələlər küt sürətdə
ayrılır və oturaq siniri tapılır.
Bud və baldır əzələləri yalnız oturaq siniri ilə əlaqədə olan
preparat hazırlanır və siniri dəyişən cərəyanla qıcıqlandırdıqda
həm bud, həm də baldır əzələləri eyni zamanda təqəllüs edir.
2. Fizioloji tamlıq qanunu. Sinirin bir sahəsini zəhərlədikdə,
sapla bağladıqda və ya soyutduqda, həmin sahənin zahirən
salamat
görünməsinə baxmayaraq, fizioloji bütövlüyü pozulur.
Belə sahədən impuls keçmir.
3. İzolə təcrid olunaraq nəqlolunma qanunu. Bu qanuna
görə impuls bir lifdən qonşu lifə keçə bilmir. Qurbağanın bud
nahiyəsində oturaq sinirini liflərə ayırıb, liflərdən birini dəyişən
cərəyanla qıcıqlandıracaq, hətta pəncənin hər hansı bir hissəsinin
təqəllüsünü müşahidə etmək olar. Əgər oyanma qonşu liflərə
(köndələninə) keçsəydi, ayrı-ayrı əzələ təqəllüsləri mümkün
olmazdı və hər bir oyanma çox müxtəlif əzələlərin
birgə təqəllüsü
ilə müşaiyət olunardı.
6.4. Sinir lifinin müxtəlifliyi onda fəaliyyət
potensialı və oyanmanın yayılması
Sinir hüceyrəsi öz oyanmasına görə «hamı və ya heç nə»
sinirlər isə «qüvvələr nisbəti» qanununa tabe olur.
Fəaliyyət potensialının vasitəsilə oyanmanın hüceyrə və ya lif
boyunca yayılması mexanizmi çox mürəkkəbdir. Qeyd edildiyi
kimi sükunətdə olan sinir lifinin, eləcə də sinir hüceyrəsi membra-
nının xarici səthi elektromüsbət, daxili
səthi isə elektromənfi
yüklə yüklənmişdir. Qıcığın təsirindən isə membranda, onun qıcı-
ğa məruz qaldığı sahədə elektrik yüklərinin bu cür qütblüyü
(polyarlığı) dəyişilir və bu halda membranın xarici səthi mənfi,
daxili səthi isə müsbət yüklə yüklənir: potensial depolyarlaşır, onun
qiyməti maksimuma çatdıqdan dərhal sonra həmin nahiyə
yenidən elektromüsbət olur (bax: IV fəsil). Membranda ilk oyan-
ma sahəsi yarandıqda oyanmış sahə ilə ona qonşu olan
oyanmamış sahə arasında potensiallar fərqi əmələ gəlir.
Bu qayda
downloaded from KitabYurdu.org