Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish: organizm va muhit

epifitlar – tuproqda ildizi bo‘lmaydi va boshqa o‘simliklar tanasida o‘sadi (2-raqam);

fanerofitlar (daraxtlar, butalar) – kurtaklari erdan ancha balandda joylashadi, ular tangachasimon qoplama bilan qoplanadi, novdalari qishda sovuqdan nobud bo‘lmaydi (1- va 3-raqamlar);

xamefitlar (butacha, chala butachalar) – kurtaklari erga yaqin joylashadi, qishda qor bilan qoplanadi va novdalarini sovuq urmay-di (4- va 5-raqamlar);

kriptofitlar (ko‘p yillik o‘tlar) – qurib qoladi, kurtaklari tuproq yoki suv osti­dagi tugunak, piyozbosh yoki ildizpoyada joylashadi (6-, 7-, 8-, 9-, 10- va 11-raqamlar);

terofitlar (bir yillik o‘simliklar) – mavsum noqulay kelishi bilan nobud bo‘ladi, har yili faqat urug‘idan unib chiqadi (12-raqam).

2.11-rasm. O‘simliklarning hayotiy shakllari:

epifitlar, fanerofitlar va xamefitlar

2.12-rasm. O‘simliklarning hayotiy shakllari:

kriptofitlar va terofitlar
Iqlim sharoitlariga, xususan, haroratga morfologik mos­lashish hayvonlarda ham kuzatiladi. Bir turga mansub hayvon­larning hayotiy shakllari turli darajali, masalan, –20°C dan –40°C gacha bo‘lgan past ha­roratda ham shakllanishi mumkin. Xususan, yo‘lbarslar ichida eng kattasi birmuncha shimolda – sovuq iqlim sharoitida yashay­digan Amur yo‘lbarsi hisoblanadi. Issiqqonli hayvonlarda tanasining o‘lchami populyasiya­­ning o‘rtacha ko‘rsatkichidan katta bo‘ladigan individlar tur tarqalgan areal­ning birmuncha sovuq qismida yashaydi. Bu qonuniyat Berg­man qoidasi deyiladi.
Organizmlar hayotida haroratga fiziologik moslashish katta aha-
miyat kasb etadi. Ulardan eng oddiysi – iqlimga moslashish (iqlim-lashtirish), ya’ni o‘simlik, hayvon va odam organizmining o‘zgaruvchan geografik (yoki iqlimiy) sharoitda yashashga moslashishi, boshqacha ayt-ganda, issiq yoki sovuqni o‘tkazishga fiziologik mos­lashishi hisobla-nadi. Masalan, ba’zi hayvonlar o‘z tanasidan suv bug‘lanishini ko‘pay-tirish orqali ortiqcha qizib ketishdan saqlanadi, poykilo­term hay-vonlar esa o‘z tanasidan qisman suv (nam) yo‘qotish (qochirish) yo‘li bi-lan sovib ketishdan saqlanadi va sh.k.
Haroratga munosabat, issiq yoki sovuqdan saqlanishning boshqa shakllari ham mav­jud. Masalan, hayvonlar migratsiyasi, ya’ni hayvon-larning yashash shart-sharoiti yoki rivojlanish jarayonlari o‘zgarishi bilan yoppasiga ko‘chishi (masalan, qushlarning issiq o‘lkalarga uchib ketishi), hayvonlarning qishlashi, ya’ni qishki sovuq davrda uzoq vaqt karaxt bo‘lib, uyquga ketishi (masalan, sug‘ur, olmaxon, ko‘rshapa-lak kabi jonivorlar o‘z tanasida metabolizm jarayonini susaytirib, shu orqali oziq moddalar sarfini kamaytirib, tana haroratini deyar-li nol darajagacha tushirish qobiliyatiga ega). Ko‘pchilik hayvonlarda (masalan, hasharotlarda) qishqi tinim davri kuzatiladi, ya’ni ri-vojlanishning turli bosqichida (urug‘, qurt yoki g‘um­bak) muhitning noqulay shart-sharoitida vaqtinchalik fiziologik to‘xtash jarayoni boshdan kechiriladi.
Iqlimga moslashish jarayoni odatda uch bosqichdan iborat bo‘ladi:
1) introduksiya (muayyan o‘simlik yoki hayvonning tabiiy arealidan tashqaridagi yangi hududda maqsadli yoki tasodifan tarqalishi);
2) adaptatsiya (organizmning yangi hudud (muhit) shart-sharoitlari-ga moslashishi);
3) mahalliylashish (biror hududda yangi turning to‘la moslashishi, ya’ni muayyan uyushmadagi ekologik maskanda o‘z o‘rni topishi).
SHunday qilib, akklimatizatsiya – organizmning hududiy, sun’iy yoki tabiiy ko‘chishidan, ya’ni yashash joyini o‘zgartirganidan so‘ng yangi yashash sharoitiga moslashishi, boshqacha aytganda, uning muhitdagi o‘zgarishlarga (almashinuvlarga) fiziologik va xulqiy moslashishi bo‘lib, bunda harorat quruqlik-havo muhitida yashaydigan orga­nizmlar va populyasiyalarning moslashish jarayoniga faol ta’sir ko‘rsatuvchi eng muhim cheklovchi omillardan biri hisoblanadi.