mövqedə dururdu. O, deyəndə ki, «səbəb və nəticə eynidİD>,
ona əsaslanırdı ki, təsirdə səbəbdə olmayan şeydən başqa heç nə
yoxdur və əksinə, səbəbdə təsirdə olmayan şeydən başqa heç nə
yoxdur.
Alman
filosofu
F,Nitsşe
(1844-1900)
səbəbin
mövcudluğunu ümumiyyətlə inkar edirdi. Onun fikrincə
mifoloji başlanğıc əvvəldən irrasionaldır (ağlasığmazdır) və
düşüncə vasitəsilə əldə edilən ahəngdarlığa ziddir.
Avstriya fiziki və filosofu
M.Şlik
(1882-1936) hesab edirdi
ki, səbəbiyyət ontoloji (varlıq) kateqoriyası deyil, məntiqi
kateqoriyadır. İngilis filosoflı
B.Rassel
(1872-1970) deyirdi ki,
əşyalara aid edilən səbəbiyyət asılılığı kerçəklikdə şeylərin
özündə mövcud deyil, bu keçmişin qalığıdır.
Filosoflar arasında artıq xeyli vaxtdır belə bir fikir yaranıb ki,
bir tərəfdən səbəb ilə nəticə, başqa tərəfdən təməl (əsas) ilə
nəticə arasında fərq var. Səbəb və nəticə anlayışı faktual və
empirik, təməl və nəticə isə konseptual və məntiqi hesab edilir.
Marksist fəlsəfəyə görə maddi birləşmələrin meydana
gəlməsi və inkişafının səbəbi onlann öz daxilindədir və onlan
təşkil edən elementlərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində yaranır.
Səbəb bir cismin başqa cismə birtərəfli təsiridir. Yalnız o hadisə
(proses) başqa hadisənin səbəbi adlanır ki, birinci ikincini
doğursun.
Bir çox filosoflar, xüsusən materialistlər hesab edirlər ki, hər
bir obyekt (əşya, xassə, münasibət) başqa obyektlərlə determinə
olunurlar, yəni şərtlənirlər. Ona görə də ayn obyektin səbəbi
üçün onun çoxsaylı əlaqələrindən zəruri olaraq təcrid olunmaq
və elə əlaqəni seçmək lazımdır ki, onun bir tərəfi (səbəb) zəruri
olaraq başqa tərəfini doğurur (nəticə və yaxud təsir).
Səbəb potensial olaraq nəticədən əvvəl gəlir, lakin az və ya
çox sürən elə mərhələ olur ki, səbəb və nəticə bir yerdə mövcud
olur və qarşılıqlı təsir göstərir. Fəqət, qarşılıqlı təsir göstərən iki
tərəfin
hansının
səbəb,
hansının
nəticə
olduğunu
müəyyənləşdirmək həmişə mümkün olmur.
Nəticənin meydana gəlməsi müəyyən hadisəni onun səbəbi
edir. Nəticə başlanğıc nöqtəsi olur və idrak buradan başlayaraq
səbəbi müəyyənləşdirməyə doğru hərəkət edir. Məsələn,
xəstəliyin əlamətləri ilə onun səbəbi, elementar hissəciklərin izi
ilə
58
onlann yaranma səbəbləri müəyyən edilir. Təzahür mahiyyət ilə
şərtləndiyi kimi, nəticə də öz səbəbi ilə şərtlənir.
Səbəb-nəticə əlaqəsinin tədqiqi səbəbin daim təsir
göstərdiyini aşkarlayır. Əgər səbəb varsa, deməli müəyyən
nəticə də var. Belə dinamiklik, istisnalann olmaması idrakı
zərurət kateqoriyasına gətirib çıxarır; zərurət isə əvvəlcə
səbəb-nəticə əlaqəsinin ayrılmaz xassəsi kimi başa düşülür.
Səbəb və nəticənin təhlili göstərir ki, onlar arasındakı əlaqə
zəruri və yaxud təsadüfi xarakter daşıya bilər. Səbəb-nəticə
münasibətlərinin zəruriliyini qəbul edən təlimə
determinizm
deyilir.
Bir çox determinizm növləri var. Təcrübi-empirik və yaxud
mexaniki determinizm fizika, kimya, biologiya və başqa təbiət
elmləri tərəfindən öyrənilir. Empirik determinizmə görə bütün
əşya və hadisələrin yaranma səbəbi var; səbəb hissi təcrübədən
kənarda mövcud ola bilməz və təbiətin özündə olur; fövqəltəbii
qüvvə yoxdur; imkan, təsadüf, möcüzə, müstəqil iradə (volya)
inkar edilir; ilk səbəb və mütləq başlanğıc qəbul edilmir; səbəb-
nəticə əlaqəsinin obyektiv zərurəti etiraf edilir.
Dostları ilə paylaş: