Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor
Yüklə 3,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
daha çox geniş yayılmışdır. Göstərilən metodlar həm ətraf təbii mühitin ayrı-ayrı elementlərinə təsərrüfat fəaliyyətinin təsirinin proqnozlaşdınlması üçün, həm də proseslərin kompleks qiymətləndirilməsi üçün istifadə oluna bilər [135,117,151]. Nəzəri tədqiqatların müasir vəziyyəti və sahələrarası balansa (SAB) sahəsində təcrübi aprobasiyaya malik olması belə nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, bu metod ekoloji proqnozlaşdırma zamanı daha çox tamamlanmış əlamətdir. Sahələrarası balans modelinin (məxaric-istehsal) tətbiqinin ilkin şəraiti onunla bağlıdır ki, ətraf mühitin çirklənməsinə istehsal və istehlak proseslərinin məcburi təsiri kimi baxılır. Bu zaman istehsalın zərərli tullantılannın mütləq miqdarı da sahələrarası balans modelinə daxil edilir. İstehsal və çirklənmənin səviyyəsinə, son tələbatın vektor (qrafik təsviri) təhlilinin, çirkləndiricilərin tullantısı və məxaric əmsallannın cədvəlinin köməyi ilə baxılır. Sahələrarası balans modeli təsərrüfat fəaliyyətinin təbii mühitə təsirinin təhlili üçün tətbiqi aşağıdakı əsas məqsədləri öyrənir: 1) Ətraf mühitə buraxılan çirkləndirici maddələrin həcmini müəyyənləşdirmək; 2) Son məhsul istehsalından asılı olaraq mühitin çirklənməsi və adi sahələrin son məhsulunun tərkibi və ölçüsü barədə məlumatlar əsasında ətraf mühitin çirklənməsi ilə mübaıizədə sahələrin istehsal həcminin aşkar edilməsi. Həm də daha çox xüsusi məsələlərin müəyyənləşdirilməsi ilə əlaqədar; 1) Çirkləndirici maddələrin növləri üzrə ətraf mühitin çirklənməsinin düz və tam əmsallan (sahələrin ümumi məhsul hesabı ilə); 2) Mühitin çirklənməsinin sahəvi strukturları; 3) Çirkləndiricilərin məhv edilməsi üzrə sahələrin xərclərinin strukturları. Yuxanda qeyd edilən məsələlərdən, regionun kompleks proqnozunun tərkibində iqtisadi-ekoloji proqnozlann hazırlanması zamanı əsas metodiki alət kimi istifadə etmək olar. Tərəfimizdən təbii resursların əsas növlərinin istifadə edilməsi zamanı, proqnoz balans- 167 larmın tərtibində, həmçinin regionun təbii mühitinin keyfiyyətli vəziyyətinin balanslarının tərtib edilməsində həmin ideyalar əsas götürülmüşdür. Bundan əlavə balansların hazırlanmasında yalnız balanslardan deyil, həm də digər metodiki üsullardan istifadə edilməsi nəzərə alınmalıdır. Balansların hazırlanmasından qabaq regionun sosial-iqtisadi inkişafı və təbii mühitin istifadə edilməsi dərəcəsi arasında əlaqənin qurulmasına imkan verən normativ bazası aşkar edilməlidir. Bu işin mühüm və əhəmiyyətli hissəsidir, xalq təsərrüfatı sahələrində elmi-texniki tərəqqinin inkişafının proqnozları və təhlili ilə sıx əlaqədardır. Son dərəcə əməktutumludur, göstəriciləri nə çox detallaşdırılmış (çoxsaylı yanmsistemlər və istehsallar nöqteyi-nəzərindən) və eyni zamanda nə çox iriləşdirilmiş olmamalıdır. Nonnativ bazanın hazırlanması zamanı istehsalın texnologiyasında keyfiyyətli dəyişikliyi diqqətlə hesaba almaq lazımdır. Məsələn, bir tərəfdən sintetik materialların geniş istifadəsi ilə əlaqədar istehsalın bir çox sahələrində sututumluluğun artması müşahidə olunur, digər tərəfdən isə azsututumlu texnologiyanın tətbiqi nəticəsində çox sututumluluq kəskin surətdə azalmışdır. Hətta oxşar məhsul istehsalı zamanı su sərfinin texnoloji əmsalları və məhsul vahidinə düşən çirkab suyun azaldılması, xammal materiallanmn xüsusiyyətləri, müəssisələrin gücü, avadanlıqlann növü, istehsalın texnoloji gücü kimi belə əsas amillərin təsiri altında sahələrin müəssisələri üzrə güclü tərəddüd edir. Belə ki, quru üsulla 11 sementin istehsalına təmiz su sərfinin norması 0,3-1,2 m^ həmin üsulla istehsalı isə 0,9-2,3 m^ təşkil edir. Sement istehsalı qura üsulla işləyən 7/6,4 x 95 sm sobalarda istifadə edilən avadanlıqlara keçid, 5x185 m ölçülü sobalar (istehsalın nəm üsulu) ilə müqayisəyə görə 1 ton sement istehsalına suyun xüsusi sərfinin 1,6 dəfə azalmasına imkan verir. Bundan başqa kimya sənayesində yeni texnologiyanın tətbiq edilməsi, sayəsində 1 ton ammonyak istehsalına su sərfini i 0 dəfə azaldır. İki növ normativlər fərqləndirilir; • resurstutumluluq əmsalı (yertutumluluğun, sututumluluğun 168 göstəriciləri); • tullantıların və çirklənmələrin normativləri. Resurs istehsalının başlanğıc əmsallarının dəyişməsinə imkan verən metod kimi, sərfəli tətbiqi geniş məlum olan indeksləşdirmə metodu ola bilər [13]. Buna uyğun olaraq sonra proqnozlaşdırma dövründə çıxarların normativlərin ümumi dəyişikliyini aşağıdakı düsturla müəyyənləşdirmək olar: Ut äo * İİ5 İ25 •••İn burada, at = proqnozlaşdırma dövrünün axırıncı ilinə məhsul vahidinə resurslar sərfinin norması; ao_bazis (əsas) dövründə məhsul vahidinə resurslar sərfinin norması; İl, İ2, .. .In-məhsulun resurstuturnluluğuna müxtəlif amillərin təsirini xarakterizə edən təshih (korrektəedici) indeksi. Bu amillər (yeni texnikanın tətbiqi, istehsal texnologiyasının dəyişməsi, resurs itkisinin azalması) hər şeydən əvvəl sahəvi elmi- texniki proqnozlarla müəyyən edilir. Çirklənmənin düz əmsallarının proqnozunun həyata keçirilməsi zamanı (sənaye məhsulu vahidinin həcminə görə, ətraf mühitə buraxılan çirkləndirici maddələrin əsas növləri üzrə tullantılann miqdarının ölçüsünü təyin etmək) metodiki yanaşma reallaşa bilər. Yuxarıda təhlil edilən və nəzərdə tutulan lazımi dərəcədə oxşar fərqlər aşağıdakılardan ibarətdir: • sahələr və istehsalların inkişafında mümkün olan prinsipial dəyişiklər üçün texniki-iqtisadi hesablamalann aparılması (informasiyaların olmaması zamanı-ekspert qiymətləndirilməsi, yaxud da digər rayonların oxşar hadisələrindən istifadə etmək); • sahələr və istehsallar üçün istehsalın texnologiyasında və təmizlənməsində kökü dəyişikliklər nəzərdə tutulmayıbsa onda dinamik sıraların ekstrapolyasiya metodunda ötən illərin əmsallarından istifadə etmək; • cüzi dəyişikliklər nəzərdə tutulan sahələr üçün əmsallar praktiki olaraq dəyişilməz qəbul edilir. Regionun bütün sahələri və istehsalları üzrə cəlb edilən informasiyaların istifadə edilməsi və 169 Yüklə 3,16 Kb. Dostları ilə paylaş:
|