Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor

proqnoz əmsallarının aramla işlənib hazırlanması, proqnozların dürüstülyü 
səviyyəsini dərhal artınr. 
Təcrübədə tez-tez daha çox tətbiq edilən balanslann: - su təsərrüfatı və 
ərazi  (torpaq)  proqnozlanmn  tərtibinin  metodiki  prinsiplərini  nəzərdən 
keçirək.  Su  təsərrüfatı  balansının  proqnozu,  regionda  su  resurslarından 
istifadə  edilməsinin  proqnozlaşdırılması  zamanı  əsas  alət  ola  bilər.  Son 
vaxtlar  ərzində  su  təsərrüfatı  balansının  hazırlanması  məsələlərinə  həm 
respublikamızda,  həm  də  xaricdə  bir  çox  tədqiqatlar  həsr  edilmişdir. 
Azərbaycan  Respublikasının  su  ehtiyatları  kifayət  qədər  deyil  və  bu 
ehtiyatlar ərazi üzrə qeyri-bərabər paylanmışdır. Ölkənin malik olduğu su 
ehtiyatlarının düzgün proqnozlaşdırılması olduqca vacibdir. Belə proqnozu 
ərazinin  su  balansını  bilmədən  tərtib  etmək  mümkün  deyil.  Azərbaycan 
Respublikasının  su  balansı  təsərrüfatın  müxtəlif  sahələri,  xüsusilə,  kənd 
təsərrüfatı üçün əlverişli deyildir. Bütün respublika üzrə səth axımı 59% 
(5,96 km^, yeraltı axım isə 42% (4,35 km^) təşkil edir [14]. 
Su təsərrüfatı balansı müəyyən vaxt ərzində gəlir hissəsi (ərazinin su 
ehtiyatları) ilə çıxar hissəsinin (müxtəlif su istehlakçıları və sudan istifadə 
edənlərin ehtiyacı) müqayisə edilməsi yolu ilə alınır. 
Su  təsərrüfatı  balansının  proqnozunun  tərtib  edilməsinin  məqsədi, 
rayon  istehsal  kompleksinin  su  resurslarının  inkişaf  səviyyəsinin 
proqnozlaşdırılmasmm  təmin  edilməsində  imkanların  və  ehtiyacların 
uyğunlaşdırılmasmdan ibarətdir. Eyni zamanda hök- mən təbiəti mühafizə 
amilləri hesaba alınmalıdır. Bundan başqa, su təsərrüfatı balansının gəlir 
hissəsi  hidroloji  proqnozun  bazasında  qurulur.  Həmçinin  aqromelorativ, 
qurutma  və  digər  tədbirlərin  çayların  səth  axınlarından,  yeraltı  suların 
dinamik  və  sabit resurslarından,  göl  sulanndan,  istehlakçılardan  və  digər 
elementlərdən  qaytan-  lan  sulardan  toplanan  proqnozların  bazasında 
qurulur. 
Su  təsərrüfatı  balansının  çıxar  hissəsi  onun  bütün  su  istehlakçıları, 
yaxud  da,  sudan  istifadə  edənlərin  sərfinin  yekun  göstəricilərindən 
ibarətdir.  Onun  çıxar  hissəsinin  müəyyənləşdirilməsi  regional 
iqtisadi-ekoloji proqnozlaşdıraıanm vəzifələrindən biridir, 
170 

---

Məqsədli-normativ  proqnoz  çərçivəsində  su  sərfinin  ən  mühüm 
maddəsi  üzrə  ehtiyac  hesablaması  aparılır  ki,  bunlar  da  aşağıdakılardan 
ibarətdir; 
•
 
sənaye və İES-lərə; 
•
 
kommunal su təchizatına; 
•
 
suvarmaya; 
•
 
axar  suyun  istifadəsi  (hidroenergetika,  gəmiçilik,  balıqçılıq 
təsərrüfatı); 
•
 
təbii mühitin mühafizəsi. 
Təbii  mühitin  mühafizəsi  üçün  lazım  olan  sulann  həcmlərinin 
(saxlanmış  suların  çıxarı  kimi  adlanacaq)  müəyyənləşdirilməsi  kiçik  və 
orta  çayların  üstünlük  etdiyi  rayonlar  üçün  xüsusi  əhəmiyyətə  malikdir. 
Belə  ki,  indiki  vaxtda  axar  suları  yabıız  kifayət  qədər  durulaşdırılmış 
şəraitdən xaric müəyyən etmək olmaz, sözün dar mənasında, bu çıxar ona 
“sanitar” kimi baxmağa imkan vermir. Belə axarların böyüklüyünün hər bir 
konkret  halda  müəyyən  ekosistemdə  mövcud  su  axınının  saxlanması 
tələblərinə  uyğunlaşdırıl-  ması  və  bu  məqsədə  nail  olmaq  üçün  lazımi 
xərclərin müqayisəsi əsasında müəyyən etmək olar. 
Məlumdur  ki,  axarlı  suların  dumlaşdırılmasınm  xərcləri  su 
istehlakçıları yaxud da, sudan istifadə etmənin digər növləri ilə müqayisəyə 
görə  daha  çox  əhəmiyyətlidir.  Orta  hesabla  təmizlənmiş  axar  suların 
durulaşdırılması 5-10 dəfə miqdarda təmiz su tələb edir. 
Azərbaycan  Respublikasında  su  balansının  tədqiqatları  göstərir  ki, 
axım  əmələ  gələn  sahələr  500  metrdən  yuxarıda  yerləşən  ərazilərdir  ki, 
bunların da sahəsi 28,6 min km^ olub, ölkə ərazisinin 33%-ni təşkil edir. 
Qalan 67%-ni dağlıq ərazilərdə davamlı olan düzənliklər təşkil edir [14]. 
Buna  görə  də,  çaylardan  su  yükünün  alınmasının  planlaşdırılması  və 
layihələşdirilməsi çayların aşağı axarında yox, dağlarda dərin dərələr üzrə 
aparılmalıdır. 
Su  sərfinin  mövcud  nonnativlərinin  təhsisi  (koiTektəsi)  əsasında 
qrup müəssisələr Və sahələr üzrə su istehlakının həcminin proqnozu, 
sahəvi  strukturların  bir  neçə  sahələr  proqnozu  zamanı  alınmış 
məlumatlardan xaric aparılır. Müvafiq nonnativlərin olmaması 
171 

---

zamanı  şərti  ekspert  qiymətləndirmə  (məsələn,  suvarma  üçün)  əsasında 
tətbiq edilir. 
Sənaye  sahələri,  inşaat  və  nəqliyyat  sahələri  üzrə  su  istehlakının 
proqnoz həcmi, ümumi görünüşdə aşağıdakı tərzdə hesablanır: 
P= İ, PiXi 
i=l 
Burada,  Pı-i-  sahəsində  ümumi  məhsul  vahidinə  su  sərfinin  orta 
norması 
Xi-i- sahənin ümumi məhsulunun proqnozlaşdırılmış həcmi. 
Məhsul  vahidi  üzrə  hesablanmış  bütün  normativlər  ola  bilsin  ki, 
ümumi məhsul vahidinin həqiqi ifadəsinin hesablanmasında dəyişdirilsin. 
Hesablanma  əmsalı  kimi  məhsul  vahidinə  müvafiq  perspektiv  qiymətlər 
qəbul  edilə  bilər.  Son  material  kimi,  sənayenin  müxtəlif  sahələri  üçün 
məhsul  vahidinə  düşən  çirkab  sularm  miqdanna  və  su  sərfinin  hazırda 
mövcud  olan  birləşdirilmiş  normaları  qəbul  edilə  bilər.  Bu  normalar  ilk 
dəfə “Azərsu” Səhmdar Cəmiyyəti tərəfindən hazırlanmışdır və gələcəkdə 
də dəqiqləşdiriləcəkdir. 
İriləşdirilmiş  normalan  əsaslandırmaqdan  ötrü  onların  tamlaşdı- 
rılması,  təsərrüfat  proqnozunun  sahələrarası  balans  modeli  üçün 
hazırlanmış  tamamlaşdırma  sxeminin  qəbul  edilməsi  ola  bilər.  Su 
istehlakının  həcminin  hesablanması  zamanı  oxşar  uyğunluq  təsərrüfat 
süukturlarmm müxtəlif variantlannm “itirilməsinə” imkan verir. 
Əlavə  olaraq  qeyd  etmək  istərdik  ki,  su  istehsalının  həcminin 
komponentlərindən ən mühümü biryolluq itkinin ölçüsüdür. Bu göstərici 
təzə  suya  tələbatın  həcminin  böyüklüyünə  təsir  edir.  Su  təchizatı  qapalı 
tsikli zamanı. Pbiryoiiuq itki = Pteze isieh.su 
Müəyyən  məqsədli  proqnoz  mərhələsində  müxtəlif  metodların 
tətbiqini  tələb  edən  sənayenin  su  təchizatının  proqnozunun  həcminin 
müəyyənləşdirilməsinin normativsiz yolu daha çox mürəkkəbdir. İlin əsas 
dövrdə  su  təchizatının  vəziyyəti  müəyyən  hallarda  əsas  kimi  götürülür. 
Onun isə köçürmə əmsalları aşağıdakı nisbətlə ifadə olunur. 
F- 
-EQ 
RT 
172 

---