Elmi redaktor: Rəyçilər: Qurbanzadə A. A. coğrafiya elmləri doktoru, professor

2)
 
Ekoloji  yanmsistemin  vəziyyətinin  genetik  və  normativ 
proqnozunun tərtib edilməsi; 
3)
 
Proqnozun alınmış nəticələrinin təhlili, yaranmış uyğunsuz- luğun 
aşkar edilməsi; 
4)
 
Alternativ  tədbirlər  sisteminin  hazırlanması,  proqramların  tərtib 
edilməsi; 
5)
 
Əvvəllər  hazırlanmış  meyarlardan  və  aşkar  edilmiş  məqsədlərdən 
nəticə çıxarmaqla tənzimlənən təsirlər sisteminin seçilməsi. 
Proqnozların  hazırlanması  prosesi  dəfələrlə  təkrarlanan,  aydın  ifadə 
olunan xarakter daşıyır. Proqnoz tədqiqatlarının son nəticələrini məqsədinə 
və müddətinə görə əlaqələri qaydaya salınmış tədbirlər proqramı təşkil edir. 
İqtisadi-ekoloji  proqnoz  modelindən  görünür  ki,  onun  birinci 
mərhələsində 
ekoloji 
situasiyanı 
müəyyənləşdirən 
amillərin 
qiymətləndirilməsi,  onlann  inkişaf  meyllərini  aşkar  eləmək,  regionda 
iqtisadi- ekoloji proseslərin təhlili sonra gələn tədqiqatlar üçün baza olur. 
İşin  bu  mərhələsində  ətraf  mühitin  komponentlərinin  vəziyyətinin 
səviyyəsini  xarakterizə  edən,  təsərrüfat  fəaliyyəti  nəticəsində  ona 
göstərilən  təsirin  dərəcəsini,  normativ  bazalann  yığılması,  statistik 
informasiya-  larm  toplanması,  seçilməsi  və  sistemləşdirilməsi  həyata 
keçirilir. 
Regionda ekoloji situasiyanın təhlili üçün ekoloji problemin üstünlük 
(prioritetlik) cədvəlinin qurulması lazımdır. Belə cədvəl (matritsa) konkret 
regionlar  üzrə  böhran  vəziyyətinin  xəbərdarlığı  üçün  birinci  növbəli 
məsələlərin aşkar edilməsinə imkanlar yaradır (cədvəl 3). 
Göstərilən matritsaya həmçinin yaşıllıqların, təmizləyici qur- ğulan və 
s.  ilə  təmin  edilməsi  dərəcəsi  kimi  göstəricilərin  əlavə  edilməsi  də 
məqsədəuyğun olardı. 
Kompleks  proqnozda  qoyulmuş  məqsədlə,  təbii  resursların  artıqlığı, 
iqtisadi-ekoloji  proseslərin  inkişaf  meylləri  və  ola  bilən  im-  kanlan, 
elmi-texniki  tərəqqinin  təsiri  arasındakı  bərabərliyə,  yalnız  genetik 
(mənbə) və normativ yanaşmanın uzlaşması ılə çatmaq olar. Bu da bütün 
proqnozlaşdmna sistemində qurulmuş ən mühüm prinsiplərdən ibarətdir. 
161 

---

Cadv3l 3 
Ekoloji problemlərin prioritetik gərginlik dərəcəsi (balla) 
Ərazi 
vahidliyi, 
aqlomerasiya, 
şəhər, qəsəbə, 
rayon və s. 
Gərginlik növləri 
Hava 
Su 
Berk tullantılar
 
Səs 
S 
1
 
CN
 
C 
3, 
0
 
C/3 
JO 
^ 
13 ° 
C
 
S S 
s s 
•-H 
cr 
co 
ö s 
C «
 
s 13 
<2 
"g. 
.5 İ 1 
'2 2 C 
N 3 f E 
-o 
> 
CD 1/5
 
E 
CD
 
1
1 
rz: ^ 
JD (U
 
N
 
.S 
(D
 
g S 
CD
 
C/5 
S 
"S 
QT* 
^ 
CD
 
:z; 
 
1 
2
 
1 
2 
1 
2 
1 
2 
1 
1 
5
 
5 
1 
1 
1 
1 
5 
2 
2 
3 
3 
2 
2 
2 
2 
4 
3 
4 
1 
4 
2 
5 
1 
3 
2 
4 
2 
2 
5 
1 
2 
2 
4 
3 
Hər iki yanaşmanın öz aralarında sıx bağlılıq vardır. Birinci yanaşma 
hadisələrə  indidən  gələcəyə  doğm  baxmağı  qabaqcadan  nəzərə  alır 
(inersiya,  tədqiqat, araşdırma,  proqnozlaşdırma),  ikinci  (məqsədli,  yaxud 
normativ)-o,  nəticələri  nəzərə  almaqla,  gələcəkdə  regionun  inkişafının 
məqsədli fiınksiyalanndan istifadəsinə nail oknaq lazımdır. 
Belə halda, genetik və normativ yanaşmaların təhlilinin köməkliyi ilə 
aşağıdakıları müəyyənləşdirmək olar: 
1)
 
Təbii resurslara tələbatın səviyyəsi, məsələn, müəyyən keyfiyyətə 
malik suya olan tələbat; 
0 cümlədən, 
a)
 
resursların real və ola bilən artıqlığı; 
b)
 
inkişafın  məqsədlərinə  və  verilən  tələbat  strukturlarına  şərait 
yaradan istehlak normativləri; 
2)
 
Təbii  mühitə-su  hövzəsinə,  atmosferə,  torpağa  göstərilən  təsirin 
səviyyəsi; 
o cümlədən, 
a)
 
texnologiyanın  və  təmizləyicilərin  imkanlanna,  real  meyllərinə 
şərait yaradan elmi-texniki tərəqqi; 
b)
 
sosial  məqsədlərə  çatmaq  üçün  keyfiyyətli  vəziyyətin  ən  axırıncı 
normativləri. 
162 

---

Beləliklə,  təbii  mühitin  proqnoz  vəzi>7Ətini  səciyyələndirən 
göstəricilərin hesablanması həyata keçirilir. Bir qayda olaraq, məqsədə nail 
olmaq üçün resursların çatışmazlığını aydınlaşdırarkən, bu zaman genetik 
və  nonnativ  proqnozların  məlumatlarının  müqayisəsi  bir  çox  hallarda 
yarımsistemlərin  mümkün  olan  və  istənilən  vəziyyəti  arasındakı 
uyğunsuzluğu  açmağa  imkan  verir.  Buna  görə  də  genetik  və  normativ 
proqnozların  məlumatları  arasındakı  ziddiyyəti  azaltmaq  üçün  təhlil 
mərhələsində  dəfələrlə  təkrarlanan  tsikl  lazımdır  ki,  nəticədə  problemin 
həlli üçün lazımi tədbirlər müəyyənləşdiriləcəkdir. 
 
Ç
 Tədbirlər proqramının tərtib edilməsi ^ 
Təsərrüfat - ətraf mühit arasında regional genetik 
dialektik yanaşma. 
Göstərilən sxem regionda ətraf mühitə təsərrüfat fəaliyyətinin təsirinin 
proqnozu kimi genetik və normativ proqnozların uyğun- laşdınlmış ümumi 
sxeminə “yazılmağı” göstərilmişdir. 
163 

---