Tərtib edilmiş model əsasında bir sahənin tullantılannm digər sahəyə,
həmçinin təbii mühitə təsirini qiymətləndirmək mümkündür. Bu zaman
itkilərin
böyüklüyü, məsələn, neftin itkisi normativ- lərdeki əmsallarda əks
olunur, burada hansı ki, zərərli tullantıların təsiri altında olan istehsallarda
maddi xərclərin artımı göstərilir. Bunlardan istifadə etməklə, qeyd olunan
məsələləri həll etmək olar.
Ümumiyyətlə regional sistemlərin ekoloji vəziyyətinin proqnozu üçün
sahələrarası balans metodunun tətbiqi məsələlərinin işlənilməsi dərəcəsi bu
metoddan istifadə etməyə imkan verir və onu kompleks proqnozlaşdırma
metodikası sisteminə daxil edir.
Metodoloji təhlilin üstünlüyü hər şeydən əvvəl onunla əlaqədardır ki,
sahələrarası balansın regional modeli, regionun təsərrüfatının ətraf mühitə
zərərli maddələrin tullantılarının kompleks təsirinin göstəricilərinin
hesablanması üçün sahələrarası əlaqələrin proqnoz modelinin işlənib
hazırlanmasına imkan verir. İnteqral (ümumiləşdirilmiş) model öz
növbəsində istifadə edilən hər bir texnologiyanın ətraf mühitin keyfiyyətinə
göstərəcəyi təsirin proqnozunu qiymət- ləndimıəyə, bu və ya digər
təmizləyici metoddan istifadənin effektivliyini müəyyənləşdirməyə,
zərərli
tullantı lan azaldan ilk obyektləri qeyd etməyə imkan verir. Belə inteqral
(ümumiləşdirilmiş) regional model, regionda istehsal strukturları arasında
əlaqələri, rayona gətirilən məhsulları və çirkləndiricilerin həcmini əks
etdirir.
Ümumi görünüşdə model qiymətlər sistemindən ibarətdir. Burada
mövcud rayonda məhsul istehsalının həcminin qiyməti, başqa yerdən
gətirilən məhsulun həcminin qiyməti, rayonda müxtəlif müəssisələrdə
istehsal çirkləndiricilərinin həcminin qiyməti, həmçinin mövcud rayonda
istehsal olunan məhsulun digər rayonlardan gətirilən məhsulun birbaşa
xərclərinin əmsalları, özü də bunlar həmin rayonda məhsul vahidi ilə
hesablanır, mövcud rayonda məhsul vahidinə düşən tullantıların əmsalları
son məhsulun həcminin qiyməti, qeyri-istehsal sahəsində yaranmış son
çirkləndiricilərin qiyməti.
Toplanmış qiymətlər, mövcud rayonlarda istehsal olunmuş məhsulun
həcminə vurulur, onun da üstünə son
məhsul həcminin qiy
182
•
iqtisadi-ekoloji proqnozun əsas və ən mühüm növü məqsədli
(normativ) proqnozdur. Omm köməyi ilə regionnn təbii resurslarının əsas
növlərinə tələbatın proqnozu müəyyənləşdirilir. Həmçinin təsərrüfatın bu
və ya digər sahələrində istifadə edilən təbii mühitin komponentlərinin
vəziyyətinin
keyfiyyətini aşkar edir;
•
ölkə üzrə iqtisadi-ekoloji proqnozların tədqiqi təbii mühitin və digər
yarımsistemlərin, yəni şəhər aqlomerasiyalannm, kənd yerlərinin,
rekreasiya zonalarının və s. qarşılıqlı təsirinin xarakterik cəhətdən öz
spesifikasına malik regionların müxtəlif tipli ərazilərinin ətraf mühitinin
gələcək vəziyyətinin tədqiqinə diferensial yanaşmanı mümkün sayır;
•
rayon kompleksinin inkişafının hər bir variantı boyunca, mövcud
resursların lazımi bölgüsü, ekoloji yarımsistemlərin inkişaf yolları barədə
qəbul edilmiş qərarların özünə
daxil edilir;
•
regional iqtisadi-ekoloji proqnozların hazırlanması iqtisadi- ekoloji
göstəricilərin əhəmiyyətinə mühüm təsir göstərən buraxılan məlumatlar
iqtisadi, demoqrafik, sosial komponentlərin tərkibində olan digər xüsusi
proqnozların, həmçinin, təbii-coğrafi proqnozların və elmi-texniki
tərəqqinin məlumatlannm geniş cəlb
edilməsini tələb edir;
•
iqtisadi-ekoloji proqnozlaşdırma zamanı hər şeydən əvvəl balans,
ekspertiza, qiymətləndirmə kimi metodlardan istifadə edilməsi nəzərdə
tutulur;
•
təbii resurslara tələbatın ölçüsünün proqnozunu müəyyənləşdirmək
üçün, həmçinin, çirkləndirici maddələrin həcmini aşkar etməkdən ötrü ən
effektlisi sahələrarası balans metodudur. Bu regionun sahəvi strukturları
üzrə məlumatlarla proqnozun bağlılığını həyata keçinnəyə imkan verir.
184