G abduraxmanova
Yüklə 288 Kb. Pdf görüntüsü
|
| (psevdopodiylar)
deb ataladi. Sarkodalilar kenja tipiga 11000 dan ortiq tur kiradi. Ko‘pchilik turlari chuchuk suvlarda, dengiz va okeanlarda ham da tuproqda erkin yashaydi. Ayrim turlari parazit . hisoblanadi. Sarkodalilar kenja tipi ildizoyoqlilar, nurlilar, quyoshlilar va akantariyalar kabi sinflarini o ‘z ichiga oladi. Bu sinflardan ildizoyoqlilar sinfi orasida parazitlari uchraydi. Ild izo y o q lilar (R hizopoda) sinfi vakillarining soxta oyoqlari xilma-xil va harakatchan boMadi. Sitoplazmasi doimiy, ixtisoslashgan zonalarga boMinmagan. Bu sin f amyobalar, chig‘anoqli ildizoyoqlilar va foraminiferalar turkum lariga boMinadi. Parazit turlari asosan, amyobalar (Amoebina) turkumi orasida uchraydi. Odam va hayvonlarda am yobalar turkum ining bir necha turlari parazitlik qiladi. U lar orasida ichburug* (dizenteriya) amyobasi ( Ento- moeba histolytica) odam larning yo‘g ‘on ichagida parazitlik qilib, amyobiaz, y a ’ni qonli ichburug1 bilan og‘rishga sabab boMadi. Um u- man, odam organizm ida amyobalarining 5 ta turi uchraydi. U lam ing 4 tasi zararsiz hisoblanib. asosan, yo‘g ‘on va k o ‘r ichaklardagi bakteriyalar hisobiga yashaydi. Ichak amyobasi - Entamoeba coli xuddi shunday am yobalardan hisoblanadi. Uning tuzilishi ichburag1 amyobasiga o'xshash, lekin sistasi 8 yadroli boMadi. 56 Dizenteriya amyobasini birinchi marta 1875-yilda rus shifokori A.F. Lesh aniqlagan va bu amyobaning patogenli (zararli) bo‘lishini isbot lagan. Ichburug* amyobasi ning kattaligi 20-30 mikronga teng (1- rasm). I-rasm . Ic h b u ru g 4 am yobasi h ayot siklining sxem asi: 1-hazim yo‘liga tushgan sista; 2-amyobaning sistadan chiqishi; 3-4-ichak bo‘shlig‘idagi mayda vegetativ shakli; 5,6-yirik vegetativ shakli; 6-ichakdagi sistalar; 7-ichakdan chiqqan qon va shilimshiq aralash chiqindilarda uchraydigan shakli. Ichburug4 amyobasining ektoplazmasi ancha qalin boMib, endo- plazmadan aniq ajralib turadi. Parazit ko‘p sonli kalta va yo‘g ‘on psevdopodiylari yordamida ju d a faol harakat qiladi. Bu psevdopodiylar asosan ektoplazma hisobidan hosil bo‘ladi. Ichburug* amyobasi ju d a keng tarqalgan. Y er sharining turli hududlarida amyoba bilan 10 foizdan 30 foizgacha odamlar zararlanishi mumkin. Lekin amyobiaz bilan kasallanish belgilari asosan issiq tropik va subtropik hududlarda yashovchi xalqlar o ‘rtasida uchraydi. 0 ‘rta va Shimoliy kengliklarda yashovchi aholi ichagida ham am yoba uchrab tursada, kasallanish hollari deyarli kuzatilmaydi. Amyo- 57 ba bilan zararlangan, lekin ichburug* bilan kasallanmaydigan odam lar am yoba tashuvchilar hisoblanadi. Ba’zi hollarda, masalan, issiq iqlimda organizm immuniteti kuch- sizlanib qolganida am yobalar ichak devoriga kirib, epiteliy hujayralarini yemiradi va ogMr qonli ichburug4 kasalligini keltirib chiqaradi. Am yobalar asosan jarohatdan chiqadigan qondagi eritrotsitlar bilan oziqlanadi. K asallik vaqtida davolanm asa surunkali form aga o‘tadi. Kasai kishi ju d a ozib ketishi, b a ’zan halok boclishi ham mumkin. Ichburug* am yobasi sista orqali tarqaladi. Ovqat qoldigM bilan y o ‘g ‘on ichakdan to ‘g‘ri ichakka tushgan am yobalar psevdopodiylarini tortib olib, yumaloqlanadi. Ektoplazm a esa yupqa va pishiq qobiq ishlab chiqargach, parazit sista davriga o ‘tadi. Shu davrda sista ichidagi amyobaning yadrosi ketm a-ket ikki m arta boMinadi va sista ichidagi am yoba to ‘rt yadroli boMib qoladi. A xlat bilan tashqariga chiqadigan sistalar noqulay sharoit ta ’siriga ju d a chidamli; nam tuproqlarda 2 -3 oy davom ida ham yashovchanligini y o ‘qotmasligi mumkin. Lekin sistalar quruq va issiq m uhit ta ’siriga uzoq chidash berol- maydi. Sistalam i pashshalar ham tarqatishi mumkin. Amyoba sistasi suv yoki ovqat bilan odam ichagiga tushganida uning qobigM yemiriladi. Sitoplazmasi esa yadrolar soniga muvofiq ikki marta boMingach, to ‘rtta amyoba hosil boladi. Yosh am yobalar faol oziqlanishga octadi. Ich- burug* am yobasining rivojlanish jarayonida sista va vegetativ shakllari boMadi. Vegetativ holatining uch xil shakli aniqlangan: a) kichik vegetativ shakli; b) to ‘qim a shakli; d) gem atofag yoki eritrofag shakli. Amyobaning to ‘qima va eritrofag shakllari ba’zan yirik vegetativ shakl deb ham ataladi. Aslida, bu ikki shakl o ‘zaro yashash jo y i ham da ovqatlanish usuli bilan farq qiladi. Sista, odatda, yumaloq shaklga ega boMib, zich parda - sista qobigM bilan o‘ralgan. Yetilgan sistada 4 ta, yetilm aganida 1-2 ta yadro boMadi. M ayda vegetativ shakli kichkina (1 5 -2 0 m km ) boMib, serharakatdir. Uning sitoplazmasi keskin ravishda ikkiga - tiniq oynasimon ektoplazm a va donachali endoplazmaga boMinadi. Endoplazm ada sharsim on yadro joylashadi. M ayda vegetativ shakli odamning y o ‘g‘on ichagi qavatida yashab, bakteriyalar bilan oziqlanadi va odam ga zarar keltirmaydi. N o qulay sharoitda sistalarga aylanishi mumkin. Dizenteriya am yobasining to 6qima shakli (20-25 m km) odam ning y o ‘g‘on ichagi devorlarida yashab, yaralar hosil qiladi va ichak devoridagi to‘qim alam i yemirib, shuning hisobiga oziqlanadi. 58 To-.qima shakli boshqalariga nisbatan eng zararli hisoblanadi. Yaralar yalligManib, yiringlaydi va qon tomirlarining shikastlanishi nati jasid a yaralardan qon oqadi. Gematofag yoki eritrofag shakllari odatda, yaralarga yaqin joylarda topilib, eritrotsitlar bilan fagotsitoz holida oziqlanadi. Dizenteriya amyobasining mayda vegetativ shakli asosiy shakli hi soblanadi. Chunki u ko6payib, to ‘qima shakliga — eritrofagga va sistaga aylanadi. Sistalar x o cjayin axlati bilan birga tashqariga chiqib turadi. Sistalar tashqi muhitga chidamli boMib, hatto, xlorlangan suvda ham halok boMmaydi. B ir qancha dizenfeksiyalovchi moddalar ta ’siriga ham chidamli boMadi. Dizenteriya amyobasining sistalarida 4 ta yadro boMadi. Sistalar bilan ifloslangan suv, sabzavot va mevalar iste’mol qilinganda, parazitlar odamning oshqozon-ichak sistemasiga tushadi. Ichakda har bir sistadan 4 ta m ayda vegetativ shakl paydo boMadi. So‘ngra ular mitoz yoMi bilan boMinib, soni ikki hissa oshadi. Ichagida am yobaning faqat m ayda vegetativ shakli boMgan odam lar odatda, sogMom boMib qolaveradi. Organizm zaiflashganda amyobalar boshqa patogen shakliga, ya’ni to ‘qima shakliga aylanadi. To‘qim a shakli o ‘zidan proteolistik ferm ent ajratib, ichak devorida yaralar boMishiga olib keladi. Yaralardan qon oqadi, shu sababli bem orlam ing axlatida qon boMishi kuzatiladi. Odatda, yaralarga yaqin joylarda dizenteriya amyobasining yana bitta shakli — eritrofag shaklini topish mumkin. Bu shakl ancha yirik boMib, k o ‘ndalang oMchami 20 -4 0 mkm keladi. Soxta oyoqlari kalta boMib, o‘zi esa ancha harakatchan boMadi. Sitoplazmada, ko‘pincha, eritrotsitlam i topish mumkin. Shuning uchun u eritrofag yoki gematofag (qon bilan oziqlanuvchi) degan nomni olgan. Dizenteriya amyobasi odamlarning boshqa a’zolariga (jigar, o‘pka) ham joylashishi mumkin. Agarda amyobaning to ‘qim a shakli hosil qilgan yara qon tom iriga to‘g‘ri kelib qolsa, u qon orqali to ‘gcri jigarga boradi va jig ar absessiga sabab boMadi. 0 ‘pkaning jarohatlanishi esa jig ar absessining o ‘pkaga diafragma orqali o ‘tishidan kelib chiqadi. Am yobiaz kasalligining belgilari, asosan, qorin og‘rishi, ishtahaning yo‘qolishi, yiring va qon aralash ich ketishidan aniqlanadi. Ichburug* amyobasi bilan kasallangan odam bir kecha-kunduzda 300 milliontagacha sista chiqarishi mumkin. Kasallikka tashxis qo(yish uchun bem om ing najasi konservantga yigMladi va tekshiriladi. Konservant tarkibi A.A. Turdiyev tomonidan tak lif etilgan. Odamda 4 yadroli sistalar va eritrofag topilishi unga amyobiaz yuqqanligidan dalolat beradi. Ichburug* amyobasi yer yuzida 59 keng tarqalgan. Turli geografik sharoitlarda odam larning bu parazit bilan kasallanishi 10 % dan 30 % gacha yetadi. Ichburug* kasalligi asosan issiq tropik va subtropik iqlimli m am lakatlarda ko‘p uchraydi. U M arkaziy Osiyo davlatlarida, shu jum ladan, 0 ‘zbekistonda ham uchraydi. Ichburug4 amyobasi bilan kasallangan bemorlarni davolash uchun em itin gidroxloridi, xinafan, aminarson, enteroseptol, anitibiotiklar (tetrotsiklin, m onam itsin) va boshqa preparatlar qoMlaniladi. Profilaktika choralariga ovqat iste’m ol qilishdan oldin q o ‘lni yax- shilab yuvish, xom ligicha yeyiladigan sabzavot va boshqa m asalliqlam i yaxshilab yuvish, pishirilgan ovqat va ichiladigan suvni yopiq idishda saqlash, pashshalam i yo‘qotish (chunki ular dizenteriya am yobasining sistalarini m exanik ravishda tashiydi), bem or va sista tashuvchilarni aniqlash va davolash, umumiy ovqatlanish muassasalarida sanitariya holatini va ovqat tayyorlash texnologiyasini nazorat qilib borish va aholi o ‘rtasida sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilish b o 'y ich a keng targMbot ishlarini olib borish kabilar kiradi. Parazit am yobalar kasallangan tishlam ing kovagi, it, cho‘chqa, ot va boshqa hayvonlar ichagida; asalarilam ing malpigi naychalarida ham topilgan. O dam larning ogciz b o ‘shllg‘id a parazitlik qiluvchi Yüklə 288 Kb. Dostları ilə paylaş:
|