G abduraxmanova
Yüklə 288 Kb. Pdf görüntüsü
|
| (Ichthyophthirius
multifilus) baliq terisi va jabrasiga kirib, yara hosil qiladi (17-rasm). Bu parazitning yosh individlari baliq terisiga va jabrasiga chu- qurroq o‘m ashib, faol ovqatlanadi va kattalashadi. 17-rasm . Ic h th o p h th iriu s m ultifilusning riv o jlan ish sikli: 1-ixtioftirius bilan kasallangan baliq; 2-baliq terisidagi voyaga yetgan parazit; 3-baliqni tark etgan parazit; 4-parazitning sista ichida ko‘payishi; 5-yosh parazitlam ing sistatadan chiqishi. M a’lum vaqtdan keyin parazit baliq terisidan ajralib suvga chiqadi va sistaga o ‘raladi. Sistada esa ko‘payish boshlanadi. Yadrosining ketma-ket boMinishi tufayli 2000 tagacha yangi harakatchan yosh parazitlar rivojlanadi. Sistadan tashqariga chiqqan yosh ixtioftiriuslar 96 yana baliqlar terisi va jabrasiga yopishib o‘z taraqqiyotini davom ettiradi. Bu parazit keltirib chiqaradigan kasallikdan baliqchlarvoqning 90- 100 % nobud boMadi. Ixtioftiriuslardan, ayniqsa, zog‘ora baliq, gulmohi, do'ngpeshona, oq am ur va losossimon baliqlar ko‘p zarar ko‘radi. Ixtioftirioz bilan kasallangan baliqlar 3 -4 g/m3 malaxit yashili vannasida 10-15 daqiqada (suv harorati 15-20°C) 90-95% ixtiofliruslar nobud boMadi. Ixtioftiroz kasalligining paydo boMmasligi uchun umuman baliqlam ing yosh chavoqlarini invaziya tashuvchi yoshi katta baliqlar bilan bir hovuzda o‘stirmaslik kerak. Shuningdek, bu sinfga odam va hayvonlar organizmida parazitlik qiluvchi Balantidium coli ham kiradi (18-rasm). Uning tanasi loviyasimon boMib, odamning yo‘g‘on ichagi devorida parazitlik qilib, jarohat hosil qiladi va xavfli qonli ichburug* kasalligini vujudga keltiradi. Odamlarga bu parazitlar cho‘chqalar orqali yuqadi. 18-rasm . Balantidium coli infuzoriyasi: A-faol suzib yurgan shakli; B-bo‘yalm agan sistasi; D -bolyalgan sista; 1-ogMz teshigi; 2-katta yadro (makronukleus); 3-sista qobigM. Chunki balantidiy cho‘chqa, sichqon va kalamushlar ichagida ham parazitlik qiladi. C ho‘chqalarning tezagi orqali parazitning sistalari tash- qariga chiqadi va odamlar bu sistalanii yutib, balantidiy bilan kasal lanadi. 97 Demak, balantidioz bilan ko‘pincha cho‘chqachi!ik fermalarida va kolbasa tayyorlash korxonalarida ishlaydigan xodimlar kasallanadi. P a ra z it b ir h u ja y ra li h ay v o n lar b o ‘yicha test to p sh iriq la ri 1. S a rk o d a lila r v a u la rn in g h ay o t kechirishini ju ftla b yozing: A-ichburug‘ amyobasi. B-quyoshlilar. V-nurlilar. G-foraminiferalar. D-chig‘anoqli amyobalar: 1 -dengiz tubi va planktonda hayot kechiradi, 2-chuchuk suvlar planktoni, 3-dengiz planktoni, 4-odam yo‘gcon ichagi shilliq pardasida parazitlik qiladi, 5-chuchuk suv va botqoqliklarda yashaydi. 2. S a rk o d a lila r v a u la rn in g aham iyatini ju ftla b yozing: A-ichburug‘ amyobasi. B-nurlilar. V-foraminiferalar: 1-chig‘anog‘i qoldi-gM tog‘ uni (trepel) cho‘kmasi hosil qiladi, 2-chig‘anog‘i qoldig‘i ohaktosh hosil qiladi, 3-ichburugc kasalligini paydo qiladi. 3. P a ra z it x iv chinlilarni u la r yashaydigan to ‘qim a bilan b irga ju ftla b ko‘rsatin g : A - leyshmaniya. В - trixomonas. V - tripanosoma. G - lyambliya: 1 - qon plazmasi, 2 - teri va ichki organlar, 3 - ichak, siydik va tanosil yoMlari, 4 - ingichka ichak va o ct yoMlari. 4. Parazit xivchinlilarni ular qo‘zg(atadigan kasalliklar bilan birga juftlab ko(rsating: A - tropik leyshmaniya. В - ichki leysh maniya. V - rodeziya tripanosomasi. G - tuya tripanosomasi. D - ichak trixomonasi. E - vagina trixomonasi: 1 - ichak yalligManishi, 2 - yomon yara, 3 - suv og‘rigi, 4 - uyqu kasalligi, 5 - kala-azar, 6 - siydik va jinsiy organlar yoMlari yalligManishi. 5. O d a m la rn in g 12-barm oqli ichagida v a jig a r o‘t yoM larida p a ra zitlik qiladigan b ir h u ja y ra li hayvonni k o 'rsa tin g : A-koktsidiya. B-trixomonas. V-tripanosoma. G-nozema. D - lyambliya. 6. O d am te risid a p a ra z itlik q ilad ig an b ir h u jay rali hayvonni ko‘rsating: A - leyshmaniya. В - balantidiy. V - amyoba. G - koktsi- diya. D - tripanosoma. 7. Q uyidagi trip a n o so m a la rn i u la r q o ‘zg*atadigan k a sa llik la r bilan ju ftla b ko‘rsatin g : A - Trypanosom a gambiense. В - Trypano som a cruzi. V - Trypanosom a evanse. G - Ttypanosoma equiperdum. D - Trypanosoma rhodesiense. E - Trypanosoma brucei: 1- odamlarda chagas kasalligini, 2 — odam larda uyqu kasalligining rodeziya shaklini, 3 - odamlarda Afrika uyqu kasalligini, 4- qoramollarda nagana kasalligini, 5 - otlarda kuyikish kasalligini, 6 -tuyalarda suv og‘rig‘i kasalligini qo‘zg‘atadi. 98 8. Ichki leyshm aniyani qaysi olim an iq lag an ? A - Xodukin. В - Borovskiy. V - Lesh. G - Leyshman. D - Pavlovskiy. 9. Q uyidagi trip an o so m a larn i u la rn i ta rq a tu v c h ila ri bilan ju ftla b ko‘rsating: A-Trypanasoma evansi. В-Trypanosoma gambiense. V-Trypanosoma cruzi: 1 - se-Se pashshasi, 2 - qandalalar, 3- so‘nalar. 10. O d am ichagida p a ra z itlik qiladigan b ir h u jay rali hayvon- larn i ko‘rsatin g : A-balantidiy. B-bezgak paraziti. V-lambliya. G-tripanosoma. D-ichburug‘ amyobasi. E-leyshmaniya. J-trixomonada. Z-koktsidiya. 11. P a ra z it b ir h u ja y ra li h ay v o n lar v a u la r q o ‘zg‘atadigan k a sa llik la m i ju ftla b ko‘ra sa tin g : A-amyoba. B-leyshmaniya. V-tripanosoma: 1 -kala-azar, 2-uyqu kasalligi, 3-ichburug‘. 12. P a ra z it b ir h u ja y ra lila r b ilan u la r ja ro h a tlay d ig a n organ- Ia rn i ju ftla b yozing: A-amyoba. B-trixomonas. V-lambliya. G-toksoplazma. D-bezgak paraziti: 1-12-barmoqli ichak va o ‘t yo‘li, 2-yo‘g‘on ichak epiteliysi, 3-jinsiy va siydik yo‘llari, 4-eritrotsitlar, 5-jigar va taloq. 13. B ir h u jay rali p a ra z itla r v a u la m in g tak so n o m ik gu ru h - larin i ju ftla b ko‘rsating: A - bezgak paraziti. В - balantidiy. V - tripa nosoma. G - nozema. D - miksobolus: 1-sporalilar, 2-mikrosporidiyalar, 3-sarkomastigoforalar, 4-miksosporidiyalar, 5-infuzoriyalar. 14. T rip a n o so m a lar q o ra m o lla rg a q a n d a y y u q a d i? A-qonxo‘r hashoratlar orqali. B-jinsiy aloqa va qochirish asboblari orqali. V-ka- nalar orqali. G-oziqa va suv orqali. 15. S p o ra lila r uchun xos xususiyatlarni ko‘rsating: A -ko‘p- chilik turlari parazit. B-erkin yashovchi va parazit turlari bor. V-barcha turlari odam va hayvonlarda parazitlik qiladi. G-harakatlanish organoidlari boMmaydi. D-ko‘pchiligi hayotining m a’lum davrida spora hosil qiladi. E-sista hosil qilmaydi. J-rivojlanish jarayoni soddalashgan. Z-rivojlanish jarayoni murakkablashgan bo‘lib, nasi gallanish orqali boradi. 16. K o k tsid iy alar uchun xos x u su siy atlarn i belgilang: A-qu- ruqlikda yashovchi sutemizuvchilar qonida parazitlik qiladi. B-erit- rotsitlar ichida yashaydi. V-ichakda parazitlik qiladi. G-epiteliya hujayralari ichida yashaydi. D-asosiy va oraliq xo‘jayin almashtirish orqali ko‘payadi. E-ichburug‘g a o ‘xshash kasallik qo‘zg‘atadi. J-sistasi oziq orqali yuqadi. Z-qon so‘ruvchi hasharotlar orqali yuqadi. I-hayot sikli sista hosil qilish bilan tugaydi. K-sista hosil qilmaydi. 99 17. Q on s p o ra lila r u ch u n xos x u su siy a tla rn i ko‘rsa tin g : (16- topshiriqqa qarang). 18. Q on s p o ra lila r qaysi h ay v o n la rd a p a ra z itlik q ilad i? A-sut- emizuvchilarda. B-hasharotlarda. V-qushlarda. G-sudralib yuruvchi- larda. D-baliqlarda. E-suvda ham da quruqlikda yashovchilarda. J-odam- larda. Z-ayrim um urtqasiz hayvonlarda. 19. E y m e riy a larn in g q ay si ta ra q q iy o t d a v rla ri ich k i (endogen) sh a ro itd a kechadi? A-shizogoniya. B-sporogoniya. V-barchasi to ‘g ‘ri. G-gematogoniya. 20. E y m e riy a larn in g qaysi ta ra q q iy o t d a v ri ta sh q i (ekzogen) sh a ro itd a kechadi? A-sporogoniya. B-gametogoniya. V-shizogoniya. G- barchasi to cg ‘ri. 21. A p ik o m p lek slar tip i sin flarin i ko‘rsa tin g : A - mikrosporidi yalar. В - koktsidiyasimonlar. V - perkinseylar, G - miksosporidiyalar, D - qon sporalilar, E-sporalilar. 22. S p o ra lila r siste m a tik g u ru h la rin i u la rg a m a n su b tu r la r bilan b irg a ju ftla b yozing: A - toksoplazmalar. В - koksidiyalar. V - sarkosporidiyalar. G - qon sporalilar. D - gregarinalar: 1 - suvarak ichagi paraziti, 2 - eymeriya, 3 - m ushuk toksoplazmasi, 4 - bezgak paraziti, 5 - go‘sht sporalisi. 23. S p o ra lila r tu rla rin i u la r p a ra z itlik q ilad ig an h ay v o n lar o rg a n la ri bilan ju f tla b yozing: A - toksoplazma. В - koksidiya. V - qon sporalisi. G - sarkosporidiya. D - gregarina: 1 - um urtqasizlar ichagi, tana bo‘shlig‘i, 2 - hayvonlar ichki organlari epiteliy hujayrasi ichida, 3 - qushlar, sutemizuvchilar ichki organlari hujayrasi ichida, 4 - qora mollar, cho‘chqalar, parrandalar muskullarida, 5 - odam ichki organlari epiteliysi va eritrotsitlarida. 24. B ezgak p a ra z itin in g riv o jlan ish in i o d am organizm iga o‘tish id an b o sh lab ta rtib b ilan k o ‘rsa tin g : A - mikro va makroga- metotsitlar. В - zigota. V - mikro va makrogametalar. G - sporozoitlar. D - shizogoniya. E - shizontlar. J - ootsista. 3 - trofozoitlar. 25. B ezgak plazm odiysining oraliq xo‘ja y n in i ko‘rsatin g : A - odam. В - kuleks chivini. V - aedes chivini. G - anofeles chivini. D - uzun oyoq chivin. 26. Q aysi b ir h u ja y ra li hayvon foydali h a s h a ro tla rd a p a ra z itlik q ila d i? A - nozema. В - balantidiy. V - gregarina. G - mikrosporidiya. D - leyshmaniya. 27. Q aysi b ir h u ja y ra li p a ra z itla r o dam ga h a s h a ro tla r o rq a li y u q ad i? A -lyambliya, gregarina. В - leyshmaniya, bezgak plazmodiysi. 100 V - bezgak plazmodiysi, trixomonas. G - trixomonas, lyambliya. D - ba lantidiy, tripanosoma. 28. P a ra z it in fu zo riy alar va u la r p a ra z itlik qiladigan o rg a n iz m lam i ju ftla b ko‘rsa tin g : A - ixtioftirius. В - balantidium: 1 - odamlarning yo‘g‘on ichagida, 2 - karpsimon baliqlam ing suzgich qanotlari va jabralarida. 29. P a ra z it b ir h u ja y ra lila r bilan u la r p a ra z itlik qiladigan o rg a n la rn i ju ftla b ko‘rsating: A - miksozoma. В - ipak qurti nozemasi. V - asalari nozemasi: 1 - ichak epiteliysi, 2 - barcha organlar, 3 - miya v a tog‘ay to ‘qimasi. 30. O d am qoni e ritro tsitla rid a bezgak p arazitin in g qaysi d a v ri u ch ra y d i? A - sporalari. В - trofozoitlari. V - oosistalari, G - zigotasi. D - gametalari. 31. O d am qoni plazm asida va lim fa suyuqligida p ara zitlik qiladigan b ir hujayrali hayvonni ko‘rsating: A - trixomonada. В - bez gak paraziti. V - leyshmaniya. G - tripanosoma. D - miksozoma. 32. T oksoplazm aning asosiy xo‘ja y in la rin i ko‘rsatin g : A - qocy. В - qoramol. V - ot. G - cho‘chqa. D - mushuk. 33. S ark o sp o rid iy alarn in g o raliq xo‘ja y in !a rin i ko‘rsating: A - mushuk. В - qo‘y. V - odam. G - it. D - parranda. 34. O d am ichagida p a ra z itlik qiluvchi h ay v o n lam i k o ‘rsating: A - balantidiy. B- bezgak. V- lyambliya. G - tripanosoma. D - koksidiya. E- leyshmaniya. J- shistosoma. Z- rishta. I- qoramol tasmasimon chuvalchangi. K- bolalar gijjasi. 101 G E L M IN T L A R TC V G 'RISID A U M U M IY TU SH U N CH A . Y A SSI C H U V A L C H A N G L A R (P L A T H E L M IN T H E S ) TBPINING U M U M IY T A V S IF I VA SIS T E M A T IK A S I. SO ‘R G ‘IC H L IL A R (T R E M A T O D A ) V A M O N O G E N IY A L A R (M O N O G E N E A ) S IN F L A R I G e lm in tla r to ‘g‘risid a um um iy tu sh u n c h a . Parazitlik qilib hayot kechiruvchi chuvalchanglar gelmintlar, ular keltirib chiqaradigan kasal liklar esa gelm intozlar deb ataladi. Gelm intlam i o crganuvchi fan gelmintologiya deyiladi. Skoletsidalar, ya’ni chuvalchanglar tabiatda eng ko‘p tarqalgan hayvonlar guruhini taslikil qiladi. U lam ing ko‘pchilik turlari suvda va tuproqda erkin holda yashaydi. Shu bilan bir qatorda o'sim liklam ing to ‘qimalarida, umurtqasiz va umurtqali hayvonlarda ham da odam larning turli organlarida parazitlik qilib yashaydigan turlari ham oz emas. Skoletsidalar katta tipi o‘z navbatida yassi chuvalchanglar, tikan- boshlilar, to ‘garak chuvalchanglar, nem ertinlar va halqali chuvalchang lar tiplariga boMinadi. Parazitlik qilib yashaydigan turlari asosan birinchi 3 ta tiplarida uchraydi. Yassi chuvalchanglar tipida 9000 dan ortiq turi, tikanboshlilar tipida 500 ta turi va to ‘garak chuvalchanglar tipida 3000 dan ortiq turi parazitlar hisoblanadi. Halqali chuvalchanglar tipida ham 450 dan ortiq turi parazitlik qilib hayot kechiradi. Jinsiy voyaga yetgan parazit chuvalchanglar, ya’ni gelm intlar asosan umurtqali hayvonlarda parazitlik qiladi. Ulaming ko‘pchiligi endoparazitlar, y a ’ni hayvonlarning turli ichki organlarida parazitlik qiladi. Gelm intlar rivojlanish sikliga ko‘ra biogelmintlar va geogelmint- larga boMinadi. Biogelm intlam ing rivojlanish siklida oraliq yoki qo‘- shimcha xo‘jayinlar ishtirok etadi (barcha so ‘rgMchlilar, tasmasimon chuvalchanglar, tikanboshlilar sinflarining vakillari va qisman nemato- dalar sinfining vakillari). Geogelmintlar guruhiga kiruvchi parazit chuvalchanglar esa oraliq xo‘jayinlarsiz to‘g‘ridan-to‘g‘ri rivojlanadi. Askarida, ostritsa, trixotse- fala va boshqa nem atodalar shular jum lasidandir. 102 Gelmintlar o‘zlari yashab parazitlik qilayotgan xo‘jayini bilan murakkab antagonistik munosabatda boMib, bir-birlariga m a’lum darajada ta ’sir qiladi. 0 ‘zaro ta ’sir natijasida har ikkala organizmning hayotiy ypfnallshi hamda biologik holati o‘zgaradi. Gelm intlar hayvon organizmiga har xil ta ’sir qiladi va bu qo‘zg‘a- tuvchining rivojlanish davridagi biologik va fiziologik jarayonlariga ham da hayvonlarning himoyaviy saqlanish, javob reaktsiyasi, shuningdek tashqi muhit ta ’siriga bogMiq boMadi. Gelmintlaming hayvonlarga ko6rsatadigan patogen (yomon) ta ’siri ularning allergik (antigenlik), toksik, mexanik ta ’siri, mikroblami to ‘qimalarga kiritishi, nihoyat, egasiga tayyorlangan oziqlami o‘zlashtirishdan iborat. Hozirgi vaqtda trixinellez, askaridoz va boshqa ko‘pgina kasal- liklarda patologik jarayonlarning rivojlanishida gelmintlaming antigenlik xususiyati katta ahamiyatga ega ekanligi m a’lum. Allergik holat hayvon organizmiga gelmintlaming moddalar almashinuvi va ulam ing parchalanishida hosil boMgan (metabolit) moddalaming ta’sir etishi tufayli ular sezuvchanligining ortib ketishidan rivojlanadi. Hayvonlami gelmintlar bilan takror zararlantirganda allergik holat yaqqol ko‘rinadi. Allergik reaktsiya mahalliy yalliglanish yoki umumiy reaktsiya sifatida asabning buzilib anafllaktik shok rivojlanishiga olib boradi, bu esa yosh mollarning o‘sishi va rivojlanishini sekinlashtiradi, katta yoshdagi hayvonlarning mahsuldorligini kamaytiradi. Allergik reaktsiyaning (immunologik) xarakteri ta ’sir etuvchi antigen va boshqa sabablam ing hayvon organizmining sezuvchanligini orttirish (sensibilizatsiya) darajasiga bogMiq. Gelmintozlarning rivojlanish jarayonida (patogenezida) toksik m oddalam ing ham ahamiyati katta. Ayniqsa, qo‘zilarda moniezioz, gozlarda drepanidotenyoz va shu kabi qator kasalliklarda gelmintlaming organizmga boMgan zaharli (toksik) ta ’siri yaqqol kocrinadi. K o4pincha patogen gelmintlar hayvon organizmiga m exanik ta ’sir qiladi. Ular jinsiy yetilgan davrida yashab turgan joyini so'rgMchlari, ilmoqlari, terisida uchraydigan xilma-xil bo4rtm alari bilan mexanik tarzida jarohatlaydi. Shuningdek, gelmint lichinkalari hayvonning ichak shilliq pardalari, lim fa bezlari, qon tomirlarida, ichki organlarda, hatto teri to ‘qimalarida joydan-joyga ко‘chib yuradi, natijada to‘qim alar mexanik jarohatlanib, qon quyulishlar ro‘y beradi. Ichak va bronxlarda gelm intlam ing ko‘p miqdorda to ‘planishi tufayli ular tiqilib qolishi, hatto devorlari yorilib, hayvonlar oMishi mumkin. 103 saqlay olmaydi, uning kuchi invaziyaning intensivligiga, hayvonning takror zararlanib turishiga bogMiq boMadi. Patogenetik jihatdan gelmintozlami allergik kasallik deb qarash kerak. Allergik reaktsiya esa immunitet hosil boMishidagi mexanizm- lam ing biridir. Tabiiy (absolyut va nisbiy), orttirilgan hamda yoshli (senurozga qarshi hosil boMadigan) immunitetlar boMadi. Ham m a gelmintozlardagi orttirilgan immunitetlarni ulam ing darajasiga ko‘ra uch guruhga boMish mumkin. 1. M ustahkam immunitet hosil qiluvchi gelmintozlar. Bunga super v a reinvaziya (takror zararlanish) ta ’sirida rivojlanadigan immunitetlar kiradi. Bunday immuniteti boMgan hayvonlar klinik ko‘rinishda kasallanmaydi (senuroz, diktiokaulyoz, askaridoz, metastrongilez va boshqalar). 2. Qisqa muddatli immunitet hosil qiluvchi gelmintozlar. Bunga himoyaviy mexanizmi kuchsiz boMganligi uchun takroriy kasallanishi mumkin boMgan gelmintozlar (moniezioz, askaridoz, fastsiolyoz va boshqalar) kiradi. 3. Juda ham kuchsiz himoyaviy reaktsiyaga ega boMgan gelmintozlar. Bularga strongilidoz, oksiuroz va boshqalar kiradi. Bunday immunitetga ega boMgan hayvonlar gelmintozlar bilan hamma vaqt takroriy zararlanib kasallanishi mumkin. G elm in to zlar bilan yalpi k u ra sh usullari. Chorvachilikni rivojlan- tirishda hayvonlami gelmintozlardan saqlab, sogMom poda va otarlami tashkil qilish katta ahamiyatga ega. Buning uchun gelmintozlarga qarshi kurash va oldini olish tadbirlari Respublikamizda Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tomonidan chiqarilgan ko‘rsatma va qoMlanmalar asosida oMkazylishi shart. Gelmintozlar bilan muvaffaqiyatli kurashib, chorva mollarini sogMom o‘stirish uchun barcha chora-tadbirlami kompleks tarzda оЧка- zish lozim. Gelmintozlarga qarshi oMkaziladigan kompleks tadbirlar karantin qilish, umumiy oldini olish tadbirlari bilan xususiy profilaktika va davolash haqidagi gelmintologik bilimlami tashviqot qilishdan iboratdir. U m um iy p ro fila k tik ta d b irla r. Kasallikni oldini olish tadbirlariga hayvonlami boqishda gigienik qoidalar, oziqlantirish, sugorish, yosh mollami katta yoshdagi mollardan ajratib asrash, yaylovda boqish, go‘ngni biotermik usulda zararsizlantirish, hayvon oMigi va zararlangan L05 organlarini zararsizlantirish, buzoqlami yaylovda boqish hamda ixtisoslashgan xo‘jalikIarga o‘tkazish va boshqalar kiradi. H a y v o n la m i asra sh , oziqlantirisli v a gigienik q o id a la rg a rioya qilish. Qishloq xo‘jalik mollari ham da parrandalar gelmintozlar bilan zararlanm aydigan sharoitda boqilishi, m olxona va parrandaxonalar quruq, yoriq, yelvizak boMishi (ammo chorva mollarini shamollashdan saqlash kerak), go‘ng va boshqa chiqindilar o‘z vaqtida molxoialardan chiqarilib turilishi shart. M olxona yelvizak boMmasa, namlik normadan ortib ketsa, parazit tuxum i va lichinkalarining rivojlanishi tezlashadi. Molxonalarda am m iak sulfid hamda karbonat angidrid k o ‘payib ketsa hayvonlarning gelm intozlarga boMgan moyilligi oshadi. U nchalik katta boMmagan yaylovda kocplab chorva mollari boqilsa, kichkina suv m anbalarida esa normadan ortiq parrandalar boqilsa ham gelmintozlaming tarqalishi tezlashadi. Chorva mollari qoMda yoki yaylovda boqilganda gigienik qoidalam ing o cz vaqtida bajarilishi ham gelmintozlarga qarshi oMkaziladigan profilaktik tadbirlardan hisoblanadi. Chorva mollarini och qoldirish yoki sifatsiz yem-xashak bilan boqish, ayniqsa ratsionda oqsil, vitamin va mineral m oddalam ing boMmasligi m oddalar almashinuvini buzib, organizm ning gelm in tozlarga boMgan himoyaviy reaktsiyasini keskin susaytiradi. Mineral tuz va vitaminlar yetishm asa cho‘chqa bolalari, qo‘zi va buzoqlar bir- birlarining junlarini yalaydi, tishlaydi, hatto tuproqni yeb, loyqa suvlam i ichadi, natijada ular askaridoz, trixotsefalyoz, hatto moniezioz kasalliklarini yuqtiradi. Shuningdek, hayvonlarga yem-xashak yerda berilsa cho‘chqa va tovuqlam ing nematodozlar, qoramollarning sesto- dozlar bilan zararlanishi tezlashadi. Demak, ham m a turdagi hayvon va parrandalarni maxsus idishda sug‘orish, yem-xashakni oxurda berish, ularni o‘z vaqtida tozalab, har 10 kunda bir m arta qaynoq suv yoki propan, butan gazr alangasi bilan dezinfektsiya qilib turish, ulami oziqlantirganda yuqadigan gelmiitozlardan saqlaydi. H a y v o n la m i su g ‘orish gigiyenasi. Invazion elementlardan toza boMmagan suv havzalari chorva mollarining gelm intozlar bilan zararlanadigap asosiy m anba hisoblanadi. Suv manbalarini k o ‘pincha yomgMr suvlari, m olxona chiqindilari bilan gelmint tuxumlari va lichinkalari tushib zararlaydi. Geogelmint tuxumlari suvda, biogilmintlar esa suvda yashaydigan oraliq xo‘jayinlariga o ‘tib rivojlanadi. Ayniqsa, oqm aydigan koMmak va hovuz suvlari gelm intlar bilan kuchli zararlanadi. H ayvonlam i bunday 106 m anbalarda sug‘ormaslik kerak. Chorva mollarini molxonada «avtopoilka», artezian yoki quduq suvi bilan sug‘orish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, oqayotgan daryo, ariq, buloq suvlari bilan ham sug‘orish mumkin. Yosh m o llarn i k a tta yoshdagi m ollard an a jra tib boqish. Qishloq xo‘jalik va m o‘ynali hayvonlar yosh vaqtida gelmintozlar bilan ko‘plab zararlanadi va ularda kasallik og‘ir kechadi. Sababi yosh mollaming himoyaviy vositalari uncha rivojlanmagan boMadi. Yosh mollaming organizmi gelmintlaming rivojlanishi uchun qulay boMib, ularda ju d a tez ko‘payadi va jinsiy voyaga yetadi, tuxum lam i ham ko‘p ajratadi. Katta yoshdagi hayvonlarda esa gelmintozlar yashirin ko'rinishda o‘tadi. Ular invaziya manbai boMib, kasalliklami tarqatadi. M asalan, har xil yoshdagi chorva mollari birga asralsa, bir yaylovda boqilsa katta yoshdagi mollar yosh, ayniqsa oriq, zaif mollar uchun gelmintoz manbaiga aylanadi. Bunday mollardan yosh mollarni ajratib boqish gelm intozlar bilan kurashda asosiy usullardan biri hisoblanadi. C h o rv a m ollari va p a rra n d a la r go‘n g larin i b io term ik usulda z a ra rsiz la n tirish . Qishloq xo‘jalik hayvonlarining asosiy qismi gelm intlar bilan zararlangan. Chorva mollarining ko‘pchiligi tashqi muhitga ju d a ko‘p m iqdorda gelmint tuxumi va lichinkalarini ajratadi. Masalan, gelmintlar bilan zararlangan bir bosh qo‘y kuniga 8 -1 0 mln invaziya tuxumi va lichinkalarini chiqaradi. Gelmint tuxumi va lichinkalarining yashash va rivojlanishi uchun go‘ng eng yaxshi sharoit hisoblanadi. Ular go‘ngda oziqlanadi va tashqi m uhit ta ’siridan (sovuq, issiq, qurishdan) o ‘zlarini himoya qilishadi. G o‘ng suv manbalariga yaqin joyda saqlansa parazitlam ing tuxum va lichinkalari yom gir va qor suvlari bilan oqar suv, hovuz, koMlarga tushib, oraliq xo'jayinlari hisoblangan mollyuskalar, yomgMr chuvalchangi, qisqichbaqasimonlar tanasiga yopishadi. Shuningdek, suv manbalari atrofidagi yaylovlarda rivojlanib invazion davrigacha yetishadi. Invaziyaning suv manbalari va yaylovlarga tarqalmasligi uchun m olxona va parrandaxonalarni go'nglardan o‘z v alq tid a tozalab, ulami toMiq zararsizlantirish kerak. Buning uchun tezakni go'ngxonada biotermik usulda zararsizlantirish eng yaxshi usul hisoblanadi. Bioter mik usulda zararsizlantirganda to ‘plangan go‘ng ichida mikroorga- nizmlar ta ’sirida temperatura ko‘tarilib (70°) ko‘pgina infektsion va invazion kasalliklam ing qo‘zg‘atuvchilari nobud boMadi. Go‘ngxonalar chorvachilik binolaridan 50-100 m va turar jo y binolaridan 100 m uzoqlikda, yon bag‘riga va asosiy shamolning yo‘nalishiga moMjallab 107 quriladi, chunki bunda go'ngning hidi kelib turmasligi va yozda hasharotlarning ko‘payib ketmasligi, binoga bevosita yondashgan maydon go‘ung bilan ifloslanmasligi kerak. G o‘ngxona uchun odatda to‘g ‘ri to ‘rt burchak shaklida 0,7-1 m chuqur qilib kovlangan m aydon ajratiladi. Go‘ngxonaning devorlari va tubi suv o ‘tkazm aydigan (pishiq gMsht yoki tosh yotqizib betonlangan) boMishi kerak. Tubi uzunasiga bir tom oniga 2 -3 sm farq qiladigan darajada qiya qilinadi. G o‘ngni m exanizatsiya yordamida yigishtirib olishda osm a yoMni go‘ngxonagacha cho'zish kerak. G o‘ngxonaga qulay, qiya, tosh yotqizilgan kirish yoMi qilinadi. G o ‘ngxonaning tashqarisida ham m a tom oniga chim bostirilib, ariq qaziladi, bu ariqlar yogin-sochin suvlarining go‘ngxonaga oqib tushishiga to ‘sqinlik qiladi. YogMn-sochin ko‘p boMadigan joylarda go‘ngxonaning ustiga bostirm a kurish lozim. G o'ngxonaning turar jo y binolariga qaragan tomoni yashil devor bilan o ‘ralgani m a’qul. G o'ngni ikki xil yoM bilan, ya’ni sovuq va issiq usulda zararsiz lantirish mumkin. Sovuq usulda saqlashda go‘ng 0,6 m qalinlikda joylanadi va uyum ning balandligi 1,5-2,5 m qilinadi. Issiq usulda saqlashda dastlab g‘ovak go‘ng 0,8-1 m qalinlikda saqlanadi va u 4 - 5 kungacha qizdiriladi (60°C gacha); so‘ngra qizigan qatlam shibbalanadi. B u bilan kislorod (havo) oqimi kamaytiriladi va parchalanish jarayoni susaytiriladi. Keyin uning ustiga yangi qatlam go‘ng xuddi shu usulda joylanadi, uyum ning balandligi 3 -5 m qilinadi. Ikki oydan keyin go‘ng zararsizlanib dalaga chiqarishga tayyor boMadi. H ayvon oMigi v a z a ra rla n g a n o rg a n la rin i ntilizatsiya qilish. Gelm iitozlardan oMgan mol zararsizlantirilmagan organlarini yegan it, bo‘ri, tulki va mushuklarda sestodalam ing lichinkalari qo'zg'atadigan exinokokkoz, senuroz, sistitserkoz va hatto trixinellyoz kabi kasallik lam ing tarqalishi tezlashadi. Ko‘pgina jinsiy voyaga yetgan gelm intlar (fastsiola, dikrotseliy, monieziy, askarida va boshqalar) m ollam ing har xil organlarida boMib, ular oMganidan keyin gelm int tuxumlari va lichinkalari yaylov ham da suv manbalarini zararlaydi. Shuning uchun ham hayvon oMiklarini yigMsh, organ va to'qim alam i yaxshilab zararsizlantirish, gelmintozlarga qarshi kurashda asosiy tadbirlardan biri hisoblanadi. M ahalliy sharoit- larga qarab gelm intlar bilan zararlanib oMgan hayvon oMigi va organlarini har xil usullar bilan zararsizlantirish m um kin. M ol oMigini kuydirib, organlarini qaynatib zararsizlantirganda bunday go'shtni 108 parrapdalarga berish mumkin. Ayrim hollarda xavfli kasaldan o‘lgan mol murdasi va organlarini yerga ko‘m ib zararsizlantirish ham invaziya tarqalishidan saqlaydi. Buning uchun Chesh qudug‘ida biotermik usulda zararsizlantirish qulay. Bunday quduqlar taxtadan yoki pishiq g‘ishtdan qilinadi. Chuqur yon devorlarining balandligi 3 m , chuqurligi 9 -1 0 m qilinib og‘zi 30 x 30 sm li ikki qavatli qopqoq bilan berkitiladi. Shamollatish uchun maxsus teshik (25 x 25 sm ) qo‘yiladi. Chuqurning yonida mol o'ligini yorish uchun betonlangan maydon tayyorlanadi. Chuqurning atrofi devor bilan o‘raladi. Biotermik chuqurda o‘lik tezda chiriydi. Kislorod ishtnrokida ham da termofil mikroorganizmlar ta ’sirida chiriyotgan m ol oMigining temperaturasi ko‘tarilib (65°C), har xil mikrob va parazitlam i o ‘ldiradi. Xonadonlarda ixtiyoriy mol so‘yishni m an etish, xo‘jalik v a qishloq aholisi uchun so‘yish maydonlari tashkil etish, so‘yilgan mollarni veterinariya- sanitariya nazoratidan o'tkazishni ta ’minlash, so ‘yish punkti, go‘sht-sut nazorati stantsiyasida ajratilgan zararli organlami shu joyning o‘zida qaynatib zararsizlantirish gelmintozlar tarqalishini chegaralaydi. Ixtisoslashgan xo‘ja lik la rd a o ‘tkaziladigan ta d b irla r. Chorva- chilik geografik, iqlimiy va iqtisodiy zonalar sharoitlariga moslashgan holda ixtisoslashtirilsa fan yutuqlari, ilg‘o r tajribalarni ishlab chiqarishga tatbiq qilish chorva mollarini boqishdagi ham m a jarayonlam i mexanizatsiyalash, asosiy tarm oqlam i intensiv rivojlantirish, gelmintoz va boshqa invazion kasalliklam ing oldini olish tadbirlarini amalga oshirishni yengillashtiradi, mahsulotning tannarxini arzonlashtiradi va xo‘jalikning rentabelligini ko‘taradi. Ixtisoslashgan xo‘jalikIarda invazion kasalliklarga qarshi kurash va oldini olish tadbirlarini o‘tkazish uchun ham yaxshi sharoit yaratiladi. Hayvonlam i yoshiga, zotiga, mahsuldorligiga qarab xo‘jalik ichida gi tarmoqlarga ajratish gelm intozlam ing oldini olish tadbirlaridan biri hisoblanadi. Tovuq, o ‘urdak va ‘goz j o ‘jalarini katta yoshdagi parrandalardan ajratib boqish yo‘li bilan ulam i har xil gelmiitozlardan to ‘liq himoya qilish mumkin.. H ar xil yoshdagi va turdagi chorva mollari bir-birlariga aralashib kasallik tarqkatmasligi uchun ferm alar orasi bir-biridan m a’lum uzoqlikda bo‘lishi zarur. M asalan, qoramolchilik, qo‘ychilik, yilqichilik, cho‘chqachilik fermalari orasi 1 -2 Yüklə 288 Kb. Dostları ilə paylaş:
|