G abduraxmanova
Yüklə 288 Kb. Pdf görüntüsü
|
| (Fasciola sp.)
biologik xususiyatlari. Jigar qurtlari Fasciolidae oilasiga kiradi. Jigar qurti odatda mayda va yirik shoxli mollarda, b a’zan boshqa hayvonlar va odamlarning jigarida hamda o‘t yoMlarida parazitlik qiladi. Dunyoda Fasciolidae oilasiga 8 ta tu r kiradi. Respublikamizda chorva mollarida fasciolalarning asosan 2 ta turi, y a ’ni oddiy jig a r qurti (Fasciola hepatica) va gigant jig a r qurti (Fasciola gigantica) parazitlik qiladi. Oddiy jig ar qurti (F.hepatica) bargsimon shaklda boMib, voyaga yetganlarining tanasi 3 0 -4 0 mm uzunlikka, eni esa 12-13 mm ga teng. Bunday fasciolalarning rangi kulrang va biroz qo‘ngMr boMsa, jig a r to'qim alarida parazitlik qiluvchi yosh trem atodalar oq, sutsimon ko‘rinishga ega va ular tanasining uzunligi odatda 18-19 m m dan oshmaydi. Gigant jig a r qurti {F.gigantica) ning tanasi bo‘yiga cho‘zilgan, eni esa qisqa boMadi. U larning jig a r o ‘t yoMlarida parazitlik qiluvchi voyaga yetganlarining tan a uzunligi 30 mm dan 70 mm gacha boMib, eni esa 6 - U mm. Jigar to ‘qim alarida parazitlik qiluvchi mazkur turga oid yosh trematodalaming uzunligi 1 -2 mm dan 30 mm gacha boMib, eni 0 ,2-5,0 mm ni tashkil qiladi. Ushbu trem atoda oddiy jig a r qurti (F.hepatica) ga nisbatan yuqori patogenli hisoblanadi. Fasciolalarning tuxum lari oval shaklida, sariq-tilla rangda boMib, bitta qutbida qopqoqchasi m avjud. F. hepatica tuxumlarining oMchami 0,12-0,15 mm ga teng. F.gigantica tuxumlari esa biroz yirikroq boMadi. Fasciolalar biogelm int boMib, ular asosiy va oraliq xo'jayinlar ishtirokida rivojlanadi. A sosiy xo‘ja y in vazifasini o ‘txo‘r sutem izuv chilar, oraliq xo'jayin vazifasini esa Lymnaeidae oilasiga mansub chu chuk suv qorin oyoqli mollyuskalari bajaradi. 0 ‘zbekistonda chuchuk suvlarda yashaydigan qorinoyoqli mollyuskalardan kichik chuchuk suv shilliqqurti (Lym naea truncatula) oddiy jigar qurtining oraliq xo'jayini hisoblanadi. F.gigantica ning oraliq xo'jayini doirasi esa ancha keng boMib, uning rivojlanishi L. auricularia, L. bactriana, L. subdisjuncta va L. impura mollyuskalari ishtirokida o‘tadi. Ushbu turlarga oid mollyuskalar ko‘pincha yer osti suvidan paydo boMgan doimiy va vaqtinchaiik suv havzalari (koMlar, suv qochirish kanallari, buloq suv- lari)da tarqalgan. U larni shuningdek, barcha sug'orish shoxobchalarida 116 ham yetarli darajada uchratish mumkin. Hozirgi vaqtda fasciolalarning oraliq xo‘jayinlari sifatida 18 turga kiruvchi chuchuk suv qorinoyoqli mollyuskalari aniqlangan. Jigar qurti nihoyatda serpusht, bitta jig ar qurti bir hafta davomida bir milliontagacha tuxum qo‘yishi mumkin. Tashqi m uhitda qulay sharoit b o £Iganda 17-18 kunda usti mayda kiprikchalar bilan qoplangan, harakatchan lichinka-m iratsidiy chiqadi (21-rasm). 1 21-rasm . O d d iy jig a r q u r ti (Fasciola hepatica) ning ta ra q q iy o t sikli sxem asi: 1-jinsiy voyaga yetgan shakli (marita); 2-asosiy xo4jayinlari; 3-tuxum; 4-miratsidiy; 5-oraliq xo6jayini-m ollyuska; 6-sporotsista; 7-yosh rediy; 8-yetilgan rediy; 9-serkariy; 10-adoleskariy; 11-o‘tg a yopishgan adoleskariylar. M iratsidiylar 2 -3 kun suvda erkin suzib yuradi va keyingi rivoj lanishi uchun oraliq xo‘jayini-qorinoyoqli mollyuskalarni topib, xartumi orqali mollyuska chig‘anog‘ini teshadi va uning ichiga kiradi. So‘ngra bu lichinkalar mollyuska jigariga o ‘mashib, kiprikli ustki qavatini tashlab, qopga o ‘xshash shaklga ega bo'lgan keyingi lichinkalik davri - sporotsistaga aylanadi. Sporotsista ichidagi embrion hujayralari parteno- genez (otalanmasdan) yo‘li bilan ko‘payib, lichinkaning navbatdagi 117 generatsiyasi-rediylami hosil qiladi. Rediyning kalta xaltaga o ‘xshash ichagi boMadi. Bitta sporotsistada 10-15 ta rediylar yetiladi. Sporotsista yorilib, rediylar mollyuska tanasiga chiqadi. Rediylar murakkabroq tuzilgan boMib, ularda ogMz, shoxlanmagan to‘g ‘ri ichak, ichki qismida esa tuxum (embrion) hujayralari boMadi. Bunday rediylar sporotsista p o ‘stini yorib chiqib, mustaqil ravishda rivojlanishini davom ettiradi. Rediylar mollyuska ichida 2-2,5 oy yashaydi. Chocziq shakldagi rediyalar ham partenogenetik yoM bilan ko‘payib, jig ar qurtining navbatdagi lichinkalik davri - serkariylam i hosil qiladi. Serkariylar rediylardan keskin farq qilib, ularning tanasi tuxum shaklida, 2 ta so‘rgMchi, ya’ni ogMz va qorin so‘rgMchi, 2 shoxchaga boMingan o ‘rta ichagi, anchagina rivojlangan ayiruv organlar sistemasi, jinsiy organlar boshlangMchi va orqa uchida lichinkaga xos organ muskulli dumi boMadi. Serkariylar ana shu dumi orqali suvda suzadi. Demak, serkariylar m a’lum darajada voyaga yetgan jig a r qurtiga o ‘xshaydi. Serkariylar rediy tanasidagi teshik orqali mollyuska tanasidan suvga chiqadi. Serkariylar ham m iratsidiylar singari oziqlanmaydi. M a’lum vaqt (2 4 -4 8 soat) suvda suzib yurib, so ‘ngra yumaloqlanadi, dumi tushib ketadi va o ‘zidan chiqqan p o ‘stga, ya’ni sistaga o ‘ralib, adoleskariy deb ataladigan keyingi lichinkalik davriga aylanadi. Adoleskariylar suv ustida suzib yuradi yoki ko‘pincha suv oMlariga yopishgan holda suv ostiga cho‘kib, uzoq vaqt tiriklik xususiyatini saqlab qoladi. Adoleskariy yuqumli (invazion) holat hisoblanadi. Ular o*t v a.su v orqali asosiy xo‘jayinlari (umurtqali hayvonlar) yoki odam organizmiga o ‘tadi. X o‘jayini ichagida sistaning qobigM eriydi, yosh parazit hayvonning ichak devorlariga yopishib qon kapillyarlari orqali jig ar оЧ yoMlariga o‘tadi va u yerda jinsiy voyaga yetib, yuqoridagi hayot jarayoni yana takrorlanadi. Shunday qilib, miratsidiyning m ollyuska organizmiga kirib ser- kariyga aylanishiga qadar 60 -9 0 kun kerak boMadi. Partenogenetik yoMi bilan ko‘payib, bitta miratsidiydan 600-800 tagacha serkariylar yetishib chiqadi. Asosiy xo‘jayini organizmiga kirgan adoleskariylar 2 ,5 -4 oydan keyin jinsiy voyaga yetadi va ular asosiy xo‘jayinlar organizmida o ‘rtacha 10-12 oydan 3 -5 yilgacha, ba’zan esa 10 yildan ortiq hayot kechiradi. Fasciolalar 0 ‘zbekistonning barcha viloyatlarida uchrab, sug‘orila- digan, tog‘ oldi va togMi hududlarida ham da suv havzalari mavjud boMgan yaylovlarda tarqalgan. 118 |