• Abid Tahirli
~
24
~
bizi böyük yas v
ə heyrətə saldı. Biz onun ölməyini gözləmirdik və
doğrusunu desək, onun ölümünə inanmırdıq. Bizim xəyalımıza və
fikrimiz
ə də gəlməzdi ki, İsmayıl bəy kimi adam ölə bilər. Böyük
v
ə sevgili adamın ölməyi insanı heyrətə salır, bir müddət onun
əqlini şaşırır, ruhunu və hisslərini hərəkətdən salır. Cənab Rəsulun
v
əfatı xəbərini Abdulla ibn Ənis və Həzrəti Ömər eşitdikdə
inanmadılar və İbn Xəttab qılıncını siyirib məscidin qapısında durdu
v
ə dedi: - Hər kim ki, «Həzrəti peyğəmbər fot oldu» - desə, bu
qılınc ilə onu belindən iki biçərəm!»
İmperator Pyotr Kəbirin vəfatı xəbərini onun
müq
ərriblərindən bəziləri eşitdikdə inanmadılar və «Pyotr Kəbir
ölm
əz» - deyib iddia etdilər. Tarixdə bunun əmsalı çoxdur. Ana öz
ist
əkli balasının ölümünə bavər etməyib «Mənim balam ölməz» -
deyib nal
ə və fəryad edər.
Bizim y
əqinimizdir ki, sevgili ustadımızın vəfatı xəbəri bu
minval çoxları əvvəl dəfədə cəsəd biruh halına salıb mat və məbhut
qoyacaqdır və çoxları bu qara xəbərə inanmayıb şəkk və şübhədə
qalacaqlar».
F.Köç
ərli bu acı, ağır xəbərin sarsıdıcı zərbəsini oxucu ilə
bölüşdükdən sonra səmimi etiraf edir ki, «Tərcüman» bizi ayıltdı, o
vaxta kimi biz kim olduğumuzu bilmirdik. O, 1890-cı ildə müəllim
S
əfərəli bəy Vəlibəyovla Baxçasaraya – İ.Qaspiralını ziyarətə
getdiyini, o
nlarda qonaq qaldıqlarını, yeni üsullu məktəblə,
«T
ərcüman»ın mətbəəsi ilə tanış olduqlarını məmnunla xatırlayır,
eyni zamanda, Smirnov kimi qatı islam əleyhdarının timsalında
ustadın kimlər ilə cəng və cidalda olduğunu da orada ikən
öyr
əndiyini yazır.
İlk dəfə İsmayıl bəyi 1880-ci illərdə – məktəbin son
sinifl
ərində oxuyarkən ailəsinin abunə olduğu «Tərcüman» vasitəsi
• Bütün türkl
ərin tərcümanı
~
25
~
il
ə tanıdığını yazan Xəlil Xasməmmədli (İsmayıl Qaspiralıya aid bir
xatir
ə. «Azərbaycan yurd bilgisi» jurnalı, № 16, aprel 1933)
sonralar
–
Moskva Darülfünunun t
ələbəsi ikən özünün
«T
ərcüman»a abunə olduğunu qeyd edir. 1895-ci ildə Xəlil
Xasm
əmmədliyə bir xoş təsadüf sayəsində İ.Qaspiralı ilə şəxsən
tanışlıq şərəfi nəsib olur. Onlar Fətəli Xan Xoyski ilə birlikdə
Moskvadakı islam toplumunun İ.Qaspiralının şərəfinə verdiyi
ziyaf
ətdə iştirak edirlər. Sonralar Dumadakı islam fraksiyionuna
daxil olan X.Xasm
əmmədli Peterburqda da dəfələrlə İsmayıl bəylə
görüşdüyünü xatırlayır və İsmayıl bəyin fəaliyyətinin bütün
müs
əlman parlamentarlar üçün «bir siyasi mücadilə məktəbi»
olduğunu qeyd edir. Yazının sonunda müəllif İsmayıl bəyin fikir və
düşüncələrinin bu gün də əhəmiyyətini itirmədiyi və günün həlledici
m
əsələləri olduğunu vurğulayır, «böyük və əzmkar türk qəhrəmanı»
il
ə bağlı xatirənin onun üçün çox qiymətli olduğunu yazır.
M.Ə.Rəsulzadə İ.Qaspiralı, onun nəşr etdiyi «Tərcüman»
bar
ədə bəhs edəndə, onlara layiq olduqları hörməti təmin edə
bilm
əməyimizə görə təəssüfünü gizlətmir və «Tərcüman»a və
böyük İsmayıl bəyə layiq ən dəyərli sayğı, ən münasib xatirə»ni
düşmən əlində çeynənən Vətəni xilas etmək naminə səyləri
sıxlaşdırmaqda, mücadiləni gücləndirməkdə gördüyünü yazır.
M.Ə.Rəsulzadə məğlub olmamaq üçün birlik ideyasını yayan
İ.Qaspiralının sadəcə bu fikri təbliğ etməklə kifayətlənmədiyini,
türkc
ə oxumağı, yazmağı sadələşdirmək üçün «üsuli-cədid»
h
ərəkatının geniş vüsət almasına nail olduğunu, «dildə, fikirdə, işdə
birlik» şüarının türk xalqlarının taleyində, tarixində böyük
əhəmiyyət kəsb etdiyini vurğulamışdı. M.Ə.Rəsulzadəyə görə
«T
ərcüman» kimi dəyərlərə malik bir vətənin övladı istiqlal və
hürriyy
ət nemətindən məhrum edilə bilməz. O, Krım tatar
• Abid Tahirli
~
26
~
mücahidl
ərinə xitabən yazır ki, «Tərcüman» sizin olduğu qədər,
bilirsiniz ki, bizimdir d
ə, bütün türklərindir, xüsusi ilə əsir türk
ell
ərinindir. «Tərcüman»ın bayram qeyd etdiyimiz ildönümü də
t
əkcə Krımın deyil, bütün türklərindir. Hamımıza məxsus ortaqlı bir
gündür (
ətraflı bax: «İstiqlal» qəzeti. Berlin, № 32, 15 aprel 1933).
Az
ərbaycanın istiqlalı uğrunda ideoloji mücadilə aparan
parlaq simalardan biri, m
əşhur türkoloq, İstanbul Universitetinin
professoru, «Az
ərbaycan yurd bilgisi» jurnalının redaktoru Əhməd
C
əfəroğlu İ.Qaspiralının türk xalqı qarşısındakı xidmətləri haqqında
b
əhs edərkən onun xidmətlərinin «əzəmətli məfkurəsi ilə, meydana
qoyduğu əsərləri ilə, bütün türk ellərinə səpdiyi toxumları ilə
ölçm
ək lazım olduğunu qeyd edir və o böyük türkün ruhunun
q
əlbimizdəki mənəvi məzarı önündə diz çökərək salamlayır.
Ə.Cəfəroğlu İ.Qaspiralının ünvanına sağlığında olduğu kimi, vəfat
etdikd
ən sonra da «haqsız və hörmətsiz ittihamlar yağdırıldığını, rus
missionerl
əri, millətçiləri kimi, bolşeviklərin də onu əfv
etm
ədiklərini yazır və göstərir ki, İsmayıl bəy onlar üçün nə qədər
muzır (zərərli – T.A.) idisə, bizim üçün o qədər əziz, hörmətli və
müq
əddəsdir.
«Az
ərbaycan yurd bilgisi»nin «Tərcüman»ın 50 illiyi
münasib
əti ilə buraxılan nömrəsində krımlı Abdullah oğlu Həsən
b
əyin də məqaləsi verilmişdir. Onun qənaətinə görə, İ.Qaspiralı
Az
ərbaycan ədəbiyyatını digər türkdilli xalqların ədəbiyyatından
daha «yüks
ək tutar» və ona görə də «Tərcüman»ın səhifələrində
Az
ərbaycan türkləri haqqında «uzun boylu yazılar yazardı».
M
ərhum ustad şeiri çox xoşlamazdı. Gül-bülbül, ab-ləb onun
q
əlbini oxşayacaq ədəbiyyatdan deyildi. Fəqət, İ.Qaspiralı
Az
ərbaycan şairlərinin şeirlərini sevərdi. Çünki onlar «milli
şairlər»dirlər. Həsən bəy İsmayıl Qaspiralının Qasım bəy Zakir,
Dostları ilə paylaş: |