Азярбайъан Республикасынын

• Abid  Tahirli
 
~ 
24
 ~ 
 
bizi böyük yas v
ə heyrətə saldı. Biz onun ölməyini gözləmirdik və 
doğrusunu  desək, onun ölümünə  inanmırdıq.  Bizim  xəyalımıza  və 
fikrimiz
ə də gəlməzdi ki, İsmayıl bəy kimi adam ölə bilər. Böyük 
v
ə  sevgili  adamın  ölməyi  insanı  heyrətə  salır,  bir  müddət onun 
əqlini şaşırır, ruhunu və hisslərini hərəkətdən salır. Cənab Rəsulun 
v
əfatı  xəbərini  Abdulla  ibn  Ənis  və  Həzrəti Ömər  eşitdikdə 
inanmadılar və İbn Xəttab qılıncını siyirib məscidin qapısında durdu 
v
ə  dedi:  -  Hər kim ki, «Həzrəti  peyğəmbər fot oldu» -  desə, bu 
qılınc ilə onu belindən iki biçərəm!»  
İmperator  Pyotr  Kəbirin vəfatı  xəbərini onun 
müq
ərriblərindən bəziləri  eşitdikdə  inanmadılar  və  «Pyotr Kəbir 
ölm
əz» - deyib iddia etdilər. Tarixdə bunun əmsalı çoxdur. Ana öz 
ist
əkli  balasının  ölümünə  bavər etməyib «Mənim balam ölməz»  - 
deyib nal
ə və fəryad edər. 
Bizim y
əqinimizdir  ki,  sevgili  ustadımızın  vəfatı  xəbəri bu 
minval çoxları əvvəl dəfədə cəsəd biruh halına salıb mat və məbhut 
qoyacaqdır  və  çoxları  bu  qara  xəbərə  inanmayıb  şəkk və  şübhədə 
qalacaqlar». 
F.Köç
ərli bu  acı,  ağır  xəbərin  sarsıdıcı  zərbəsini oxucu ilə 
bölüşdükdən sonra səmimi etiraf edir ki, «Tərcüman» bizi ayıltdı, o 
vaxta kimi biz kim olduğumuzu bilmirdik. O, 1890-cı ildə müəllim 
S
əfərəli bəy Vəlibəyovla Baxçasaraya –  İ.Qaspiralını  ziyarətə 
getdiyini, o
nlarda  qonaq  qaldıqlarını,  yeni  üsullu  məktəblə, 
«T
ərcüman»ın  mətbəəsi ilə  tanış  olduqlarını  məmnunla  xatırlayır, 
eyni  zamanda,  Smirnov  kimi  qatı  islam  əleyhdarının  timsalında 
ustadın  kimlər ilə  cəng və  cidalda  olduğunu  da  orada  ikən 
öyr
əndiyini yazır. 
İlk  dəfə  İsmayıl  bəyi 1880-ci illərdə  –  məktəbin son 
sinifl
ərində oxuyarkən ailəsinin abunə olduğu «Tərcüman» vasitəsi 

---

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
25
 ~ 
 
il
ə tanıdığını yazan Xəlil Xasməmmədli (İsmayıl Qaspiralıya aid bir 
xatir
ə. «Azərbaycan  yurd  bilgisi»  jurnalı,  №  16,  aprel  1933) 
sonralar 
– 
Moskva Darülfünunun t
ələbəsi ikən özünün 
«T
ərcüman»a abunə  olduğunu  qeyd  edir.  1895-ci ildə  Xəlil 
Xasm
əmmədliyə  bir  xoş  təsadüf sayəsində  İ.Qaspiralı  ilə  şəxsən 
tanışlıq  şərəfi nəsib olur. Onlar Fətəli Xan Xoyski ilə  birlikdə 
Moskvadakı  islam  toplumunun  İ.Qaspiralının  şərəfinə  verdiyi 
ziyaf
ətdə  iştirak  edirlər.  Sonralar  Dumadakı  islam  fraksiyionuna 
daxil olan X.Xasm
əmmədli Peterburqda da dəfələrlə İsmayıl bəylə 
görüşdüyünü  xatırlayır  və  İsmayıl  bəyin fəaliyyətinin bütün 
müs
əlman parlamentarlar üçün «bir siyasi mücadilə  məktəbi» 
olduğunu qeyd edir. Yazının sonunda müəllif İsmayıl bəyin fikir və 
düşüncələrinin bu gün də əhəmiyyətini itirmədiyi və günün həlledici 
m
əsələləri olduğunu vurğulayır, «böyük və əzmkar türk qəhrəmanı» 
il
ə bağlı xatirənin onun üçün çox qiymətli olduğunu yazır. 
M.Ə.Rəsulzadə  İ.Qaspiralı,  onun  nəşr  etdiyi  «Tərcüman» 
bar
ədə  bəhs edəndə,  onlara  layiq  olduqları  hörməti təmin edə 
bilm
əməyimizə  görə  təəssüfünü gizlətmir və  «Tərcüman»a və 
böyük  İsmayıl  bəyə  layiq  ən dəyərli  sayğı,  ən münasib xatirə»ni 
düşmən  əlində  çeynənən Vətəni xilas etmək naminə  səyləri 
sıxlaşdırmaqda,  mücadiləni gücləndirməkdə  gördüyünü  yazır. 
M.Ə.Rəsulzadə  məğlub  olmamaq  üçün  birlik  ideyasını  yayan 
İ.Qaspiralının  sadəcə  bu fikri təbliğ  etməklə  kifayətlənmədiyini, 
türkc
ə  oxumağı,  yazmağı  sadələşdirmək üçün «üsuli-cədid» 
h
ərəkatının geniş vüsət almasına nail olduğunu, «dildə, fikirdə, işdə 
birlik»  şüarının  türk  xalqlarının  taleyində, tarixində  böyük 
əhəmiyyət kəsb  etdiyini  vurğulamışdı.  M.Ə.Rəsulzadəyə  görə 
«T
ərcüman» kimi dəyərlərə  malik bir vətənin  övladı  istiqlal  və 
hürriyy
ət nemətindən məhrum edilə  bilməz.  O,  Krım  tatar 

---

• Abid  Tahirli
 
~ 
26
 ~ 
 
mücahidl
ərinə  xitabən  yazır  ki,  «Tərcüman»  sizin  olduğu  qədər, 
bilirsiniz ki, bizimdir d
ə, bütün türklərindir, xüsusi ilə  əsir türk 
ell
ərinindir. «Tərcüman»ın  bayram  qeyd  etdiyimiz  ildönümü  də 
t
əkcə Krımın deyil, bütün türklərindir. Hamımıza məxsus ortaqlı bir 
gündür (
ətraflı bax: «İstiqlal» qəzeti. Berlin, № 32, 15 aprel 1933). 
Az
ərbaycanın  istiqlalı  uğrunda  ideoloji  mücadilə  aparan 
parlaq simalardan biri, m
əşhur  türkoloq,  İstanbul  Universitetinin 
professoru, «Az
ərbaycan yurd bilgisi» jurnalının redaktoru Əhməd 
C
əfəroğlu İ.Qaspiralının türk xalqı qarşısındakı xidmətləri haqqında 
b
əhs edərkən onun xidmətlərinin «əzəmətli məfkurəsi ilə, meydana 
qoyduğu  əsərləri  ilə, bütün türk ellərinə  səpdiyi  toxumları  ilə 
ölçm
ək  lazım  olduğunu  qeyd  edir  və  o böyük türkün ruhunun 
q
əlbimizdəki mənəvi məzarı  önündə  diz çökərək  salamlayır. 
Ə.Cəfəroğlu İ.Qaspiralının ünvanına sağlığında olduğu kimi, vəfat 
etdikd
ən sonra da «haqsız və hörmətsiz ittihamlar yağdırıldığını, rus 
missionerl
əri, millətçiləri  kimi,  bolşeviklərin də  onu  əfv 
etm
ədiklərini yazır və göstərir ki, İsmayıl bəy onlar üçün nə qədər 
muzır  (zərərli  –  T.A.) idisə, bizim üçün o qədər  əziz, hörmətli və 
müq
əddəsdir. 
«Az
ərbaycan yurd bilgisi»nin «Tərcüman»ın  50  illiyi 
münasib
əti ilə  buraxılan  nömrəsində  krımlı  Abdullah  oğlu  Həsən 
b
əyin də  məqaləsi  verilmişdir.  Onun  qənaətinə  görə,  İ.Qaspiralı 
Az
ərbaycan  ədəbiyyatını  digər  türkdilli  xalqların  ədəbiyyatından 
daha «yüks
ək tutar» və  ona görə  də  «Tərcüman»ın  səhifələrində 
Az
ərbaycan türkləri haqqında «uzun boylu yazılar yazardı». 
M
ərhum ustad şeiri çox xoşlamazdı. Gül-bülbül, ab-ləb onun 
q
əlbini  oxşayacaq  ədəbiyyatdan deyildi. Fəqət,  İ.Qaspiralı 
Az
ərbaycan  şairlərinin  şeirlərini  sevərdi. Çünki onlar «milli 
şairlər»dirlər. Həsən bəy  İsmayıl  Qaspiralının  Qasım  bəy Zakir, 

---