Азярбайъан Республикасынын

• Abid  Tahirli
 
~ 
48
 ~ 
 
İ.Qaspiralının  türk-islam  dünyası  xalqlarına  xitab  etdiyi  «Dildə, 
fikird
ə, işdə birlik» ideyasından qaynaqlanır… 
İ.Qaspiralının  türkçülüyü  nəzəriyyə  ilə  məhdudlanmır,  bu 
h
ərəkət proqramı idi ki, onun reallaşmasında o özü fəal və hərtərəfli 
iştirak edirdi… 
XX 
əsrin əvvəllərindən azərbaycanlılar pantürkizmi çox fəal 
şəkildə  təbliğ  edirdilər. 1907-ci ildə  «Füyuzat»  jurnalında 
Az
ərbaycan milli dirçəliş  proqramını  Əlibəy Hüseynzadə 
«Türkçül
əşmək,  islamlaşmaq  və  avropalaşmaq»  şəklində 
formalaşdırdı.  Türkçülüyün bu üçlükdə  ilk yerdə  olduğu 
diqq
ətçəkəndir».  («Rusiya  imperiyasında  pantürkizm  və 
panislamizm» m
əqaləsindən). 
 
 
AMEA,  Şərqşünaslıq  İnstitutunun  elmi  işçisi  Möhübbi 
Əhmədov:  «Rusiya müsəlmanlarının  ictimai  fikir  tarixində  yeni 
cığır açan İ.Qaspiralı görkəmli maarifçi və publisist kimi XIX əsrin 
sonu v
ə XX əsrin əvvəllərində türk xalqlarının milli ideologiyasında 
silinm
əz izlər    buraxmışdır».  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı» 
m
əqaləsindən, «Azərbaycan müəllimi» qəzeti, 10 aprel 1991). 
 
 
Prof.dr. Ayb
əniz Kəngərli:  «…mənim qəti  inamıma  görə, 
İsmayıl  bəy son 150 ildə  türklüyün dünyaya verdiyi ən böyük 
şəxsiyyətlərdən  biri  olaraq  qalır».  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı,  yaxud 
ölümü il
ə  türk millətini birləşdirən adam» məqaləsindən, «Xalq 
q
əzeti», 28 yanvar 2004). 
 
 

---

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
49
 ~ 
 
«S
ədayi-həqq» qəzeti: «İsmayıl bəy tamam ömrünü, tamam 
istirah
ət və nikbəxtliyini, tamam bəzaizi-dünyaiyyəsini millətinə və 
h
əmdinlərinə fəda edib getdi. 
İndi  növbə  həmin millətindir ki, onu təqdir etməklə 
mill
ətimizin ən möhtac olduğu tazə İsmayıl bəylər yaratsın. Bizcə, 
İsmayıl  bəy üçün millətimiz hər nə  qədər  nişangahlar,  abidələr 
qoyub, h
ər nə  qədər məktəblər və  məktəblilərə  təqaüdlər təsis 
ets
ələr də, onun zəhmətinin  əvəzini ödəməmiş  olacaqdır.  Lakin 
İsmayıl  bəy  əsl  əvəzinin daima yolunda mücahidat etdiyi 
islamiyy
ətdən çatacağına əminiz». (14 sentyabr 1914-cü il, № 211). 
 
 
«İqbal»  qəzeti:  «İsmayıl  bəy mərhumun cənazə  mərasimi 
«Yıldız»  mühərriri Hadi əfəndi Maqsudi Qaspiralı  həzrətlərinin 
c
ənazə mərasimi haqqında aşağıdakıları teleqraf veriyor: 
«İsmayıl bəyin cənazə mərasimində 4 minə qədər kişi hazır 
oldu. Mat
əm  əlaməti  olaraq  flaqlar  qaldırıldı.  Çiçək dəstələri 
qoyuldu. Çox nitql
ər söyləndi. Hər tərəfdən pək çox vəkillər gəlmiş 
idi». 
Başqa  birisi  də  «Yıldız»da  belə  məlumat  verir:  Şərq 
dünyasında bu kimi cənazə mərasimi olduğunu heç vaxt görmədim. 
C
ənazə  mərasimində  3 mindən  artıq  əhali  iştirak  edirdi.  Matəm 
iştirakçılarının çoxusu milli qara bayraqlar ilə gəzirdilər. Məqbərədə 
söyl
ənən nitqlər o qədər təsirli  idi  ki,  ağlamayan  qalmadı».  (3 
oktyabr 1914-
cü il, № 754). 
 
 
Hacı İbrahim Qasımov: «Aləmi-islamı cəhalət bürüyən bir 
zamanda, müs
əlmanları  qaranlıq  dəhşətlə  əhatə  etdiyi bir anda 

---

• Abid  Tahirli
 
~ 
50
 ~ 
 
minl
ərlə mikroblar millətin yaralı bədəninə sarıldığı bir vaxtda tək-
t
ənha  meydana  çıxan,  bu  bədbəxt millətə, bu xeyri ilə  şərini 
bilm
əyən, bu yaralı bədənə müalicəyə başlayan böyük bir həkim, ali 
bir insan, dahi 
ədib vəfat elədi. 
Ah, n
ə qara xəbər! 
M
ən sizə «həkim» deyə xitab edirəm, ey dahi! 
Bizim bir çox h
əkim, təbiblərimiz var, onlar bədəni müalicə 
edirl
ər. Sən də həkim idin və lakin ümum millətin ruhunu müalicə 
el
əyirdin. 
Get rahat yat q
əbr evində. 
Əmin olunuz ki, sən kimi bir həkimin 35 illik müalicəsi 
s
əmərəsiz qalmaz. 
Əmin ol, sənin  balaların  səni  yaddan  çıxarmazlar,  sənin 
q
ədrini bilib, sənə şükürlər edərlər. Sənin müəllimanə tövsiyələrini, 
s
ənin  atalıq  nəsihətlərini  heç  bir  halda  yaddan  çıxarmazlar». 
(«İqbal» qəzeti, 1914, 15 sentyabr, № 738). 
 
 
Mü
əllimə  Şəfiqə  xanım  Əfəndizadə:  «Neçə  günlərdir 
h
əpimiz  ağlıyoruz,  sızlıyoruz!  Nə  üçün? Mərhumun üzərimizdə 
böyük h
əqqi olduğu üçün vaxtsız ölümü bizi atəşləndirir. 
İsmayıl  bəyin etdiyi hesaba gəlməz  yaxşılıqların, 
xidm
ətlərin biri də, hələ  bəlkə  ən böyüyü də  biz  qadınların 
hüququnu mühafiz
ə etməsidir. Əvvəllər də hər şey və hər şey kişilər 
üçündü.  Qanunlar,  şan,  şərəf, sərbəstlik, qüvvət, bütün hüquqi-
insaniyy
ə kişilərə aiddir – etiqad belə idi… 
Halbuki kişilər üçün hər zəhmətə qatlaşan, onların rahət və 
asayişlərinə  vaxtını,  ömrünü  sərf edən  qadınlardır.  Millətin 
dirilm
əyinə, çocuqların xoşbəxt və bədbəxtliyinə də elm və maarif 

---

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
51
 ~ 
 
zühurlar
dan artıq qadınlara əlzəmdir. Çünki cahat meydanında nisa 
tayfası pək böyük mövqe tutmuşdur. 
Möht
ərəm  atamız  İsmayıl  bəy  bunları  dərin  düşünəndən 
sonra qızların oxuyub yazı öyrənməsinə sədd çəkmiş olan ən böyük 
hücumlara qarşı gəldi. 
Buna d
ə qənaət etməyib «Aləmi-nisvan» adında bir məcmuə 
n
əşrinə  başladı.  Heyif  ki,  bu  məcmuə  bir çox zamanlar davam 
ed
əmədi, bununla belə yenə xeyli faidələr bəxş elədir. Bu təşviqlər 
say
əsində  hər tərəfdə  qız  məktəbləri  açdırmağa  müvəffəq oldu». 
(«İqbal» qəzeti, № 750, 29 sentyabr 1914-cü il). 
 
 
«İqbal»  qəzeti:  Qaspiralı  İsmayıl  bəy mərhumun vəfat 
x
əbəri Şamaxı şəhərinə yetişdikdə həmən sentyabrın 12-si günü saat 
11 rad
ələrində  məscidlər minarələrində  minadilər  inşa  etməklə 
ül
əma və  əhaliyi məscidi cameyə  cəm olub əvvəl dəfə  mərhum 
m
əğfurun  ruhipozfutuhu  üçün  «Qurani-şərif» xətm olunub. Dua 
etdikd
ən sonra məşhur  üləmamızdan  Əbdülxalıq  Əfəndizadə  şu 
nitqi il
ə  buyurdu: «Cəmaət, bugünkü gündə  bizi buraya cəm edən 
bizim  milli  atamız  olan  ədibe-möhtərəm, mühərrire-əzəm  İsmayıl 
b
əy həzrətlərinin vəfatı  münasibətidir.  İsmayıl  bəy  kim  olduğu  və 
onun mill
ət naminə  etdiyi xidməti  –  qiymətdar və  məsdaiye-
bişümari hər kəsə məlum olduğundan burada dübarə tedad və təkrar 
etm
əyi artıq biliyorum». (24 sentyabr 1914-cü il, № 743). 
 
 
Tanınmış şərqşünas Vamberi: «Tərcüman»ın nəşri… daha 
yüks
ək və  daha ümidli vədlər verir. Bu qəzet  Krım  xaricində 
günd
ən-günə  daha  çox  yayılmaqda  və  təqib etdiyi milli, dini 

---