Азярбайъан Республикасынын

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
59
 ~ 
 
edilmişdi»  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı»  sənədli filmində  çıxışından. 
TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
 
Doç.dr.Hakan Kırımlı (Bilkənt Universiteti): «Qaspiralının 
h
ər mövzuda dəyişmək  «parolu»  olan  «birlik»  bu  anlayışın  əhatə 
dair
əsini Rusiya sərhədləri  daxilindəki  dindaş  və  soydaşları  ilə 
m
əhdudlaşdırmırdı»  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı»  sənədli filmində 
çıxışından. TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
 
 
Prof.dr.Kamil V
əli Nərimanoğlu (Bakı Avrasiya Araşdırma 
M
ərkəzi  başqanı):  «İsmayıl  Qaspiralı  yalnız  Krım  tatarlarının, 
Krım  türklərinin  deyil,  bütün  türk  dünyasının  iftixar,  şərəf 
qaynağıdır.  Xüsusi  ilə  Azərbaycanda,  bütün  Qafqazda  İsmayıl 
Qaspiralını  çox  sevirlər. Onun həm  şəxsi həyatı,  həm də  ictimai, 
f
əlsəfi,  ədəbi, mətbu fəaliyyəti Azərbaycanla,  Qafqazla  sıx  bağlı 
olmuşdur»  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı»  sənədli filmində  çıxışından. 
TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
 
 
Doç.dr.  İbrahim  Maraş  (Ankara  Universiteti,  İlahiyyat 
fakült
əsi):  «İsmayıl  Qaspiralı  tatar,  hətta bütün Rusiya 
müs
əlmanlarının, Rusiya türklərinin milli oyanış hərəkatının rəhbəri 
idi. Lakin onun, bu h
ərəkatın qarşısında çox ciddi bir maneə vardı. 
Bu mane
ə  o dövrün… qədimçiliyi  idi»  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı» 
s
ənədli filmində çıxışından. TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
 
 

---

• Abid  Tahirli
 
~ 
60
 ~ 
 
Prof.dr. Yavuz Akpinar  (Ege Universiteti):  «Qaspir
alının 
reformalarını islam dünyasının türk olmayan qisminə «ixrac etmək» 
istiqam
ətində son bir təşəbbüsü də oldu. 1912-ci ilə doğru dünyada 
ən çox müsəlman  əhaliyə  sahib ölkə  olan Hindistanda «Üsuli-
c
ədid»i  tanıtmaq  və  tətbiq etmək qərarına  gəldi».  («İsmayıl  bəy 
Qaspiralı» sənədli filmində çıxışından. TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
«T
ərcüman» qəzeti təkbaşına  İsmayıl  bəyin 1883-cü ildən, 
yaxud 1905-ci ild
ən sonra çap etdiyi bütün nəşrlərdən, kitablardan 
daha  böyük  iş  görmüş,  türk  dünyasında  heç  bir  qəzetlə  müqayisə 
edilm
əyəcək qədər xidmət göstərmiş,  şərəfli bir tarixə  sahib 
olmuşdur». («İsmayıl Qaspiralının fəaliyyətlərinə ümumi bir nəzər» 
m
əqaləsindən). 
 
 
Prof.dr. X
əlil  İnalcık  (Bilkənd Universiteti):  «Türk 
dünyasının  qurtuluş  yolunu  modernləşmədə, modern elmin və 
texnologiyanın mənimsənilməsində görən böyük mütəfəkkir, böyük 
türk  lideri  olaraq  İsmayıl  Qaspiralını  görürəm. Türkçülük əslində 
onun «T
ərcüman» qəzeti ilə, onun təlqinləri ilə  başlamışdır 
(«İsmayıl bəy Qaspiralı» sənədli filmində çıxışından. TRT-2, 7-14-
21 aprel 2004). 
 
 
Prof.dr. Turan Yazgan 
(Türk Dünyası Araşdırmaları Vakfı 
başqanı): «Məncə, İsmayıl Qaspiralı türk tarixinin yetişdirdiyi, türk 
mill
ətinin gələcəyinin təsbit edilməsində  ən  doğru  idealları  irəli 
sürmüş  çox  böyük  bir  mədəniyyət, siyasət  xadimi və  düşüncə 
sahibidir».  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı»  sənədli filmində  çıxışından. 
TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 

---

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
61
 ~ 
 
Doç.dr.  Timur  Kocaoğlu  (Koç Universiteti):  «Qaspiralının 
çox böyük xidm
ətləri var, lakin ən  əhəmiyyətlisi bu gün bizim 
Qaspiralı  bəyi  xatırlamamıza  əsas verən, həm də  «Tərcüman» 
q
əzetidir».  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı»  sənədli filmində  çıxışından. 
TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
 
 
Süleyman D
əmirəl  (Türkiyə  Cümhuriyyətinin 9-cu 
Cümhurbaşqanı):  «Dildə, fikirdə,  işdə  birlik»  -  abidə  adam deyə 
bil
əcəyimiz Qaspiralı  tərəfindən təsbit  edilmişdir».  («İsmayıl  bəy 
Qaspiralı» sənədli filmində çıxışından. TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
 
 
Prof.dr.  Şükrü  Elçin:  «Bütün həyatı  boyunca,  xüsusi  ilə 
m
əşhur  «Tərcüman» qəzetində  «Dildə, fikirdə,  işdə  birlik» 
prinsipini ortaya q
oymaqla  xalqının  mədəni bir səviyyəyə  çatması 
üçün 35 ilini heç bir mükafat gözl
əmədən, sevə-sevə xərcləyən, fikir 
v
ə  mücadilə  adamı,  qəzetçi,  yazıçı,  şair  İsmayıl  Qaspiralı  yeni 
n
əsillərin örnək olacağı bir şəxsiyyətdir». («İsmayıl Qaspiralı: təhsil 
v
ə maarif problemləri» məqaləsindən). 
 
 
Süleyman K
ələmci: «Texniki kəşflər, müharibələr, Osmanlı 
imperatorluğunda  aparılan  islahatlar,  müstəmləkəsi  Avropa,  qadın 
haqları… və s. kimi bir çox mövzulara müraciət edən «Tərcüman» 
dil birliyin
ə  nail  olmaq  üçün  aşağıdakı  vəzifələrin həyata 
keçirilm
əsini vacib hesab edir və bunun üçün çalışırdı: 
- 
türk  dilini  mümkün  olduğu  qədər yad dillərdən və  onun 
qaydalarından təmizləmək; 

---

• Abid  Tahirli
 
~ 
62
 ~ 
 
-  h
ər  şivədə  ifrat məhəlli olmayan kəlmələri ümumi türk 
dilin
ə uyğunlaşdıraraq istifadə etmək; 
-  oxuyub yazanlar t
ərəfindən anlaşılmayan ərəbcə və farsca 
sözl
ərdən xilas olmaq; 
- türkl
ər üçün ortaq bir yazı dili müəyyənləşdirmək; 
- m
əktəblərdə müasir təhsil qaydalarını tətbiq etmək. 
… «T
ərcüman» qəzetinin (1883-1918)  tam  bir  kolleksiyası 
dünyanın  heç  bir  kitabxanasında  yoxdur.  Ən  çox  ilə  sayına  sahib 
kitabxana Sankt-
Peterburqdakı Rusiya Milli Kitabxanasıdır. 
…Türkl
ərin  bütün  olduğuna  inanaraq  onlara  tatar,  Azeri, 
başqırt, özbək kimi isimlər verilməsinin doğru olmadığını anlayır və 
bütün bu isiml
ərin  sadəcə  bölmək,  parçalamaq,  dağıtmaq  məqsədi 
il
ə  ortaya  atıldığını  bilirdi.  Əslində,  Kaşqarlı  Mahmud  «Divani 
lüğat-it türk» adlı əsərində türk dilinin çeşidli qollarının bir-birindən 
f
ərqli səs özəlliklərini aydın göstərmişdir». («Qaspiralı İsmayıl bəy» 
m
əqaləsindən). 
 
 
Yrd.doç.dr.  Əhməd Toksoy:  «…türk milləti  Qaspiralının 
işarət etdiyi «Dildə, fikirdə,  işdə  birlik» hədəfini gerçəkləşdirəndə 
onun da ruhu şad olacaq və adı hörmətlə anılmış olacaqdır». («XX 
yüz il
ə girərkən türk dünyası və İsmayıl Qaspiralı» məqaləsindən). 
 
 
Qaspiralışünas  Mustafa  Tokər  (Səlcuq Universiteti):  «Bu 
gün d
ə aktual və canlı olan «dildə birlik» fikrini ortaya atan İsmayıl 
Qaspiralını… bir daha xatırlamaq şübhəsiz ki, tək bir dillə danışıb 
yazmaq h
əyəcanını  duyan  hər kəs üçün ödənməsi  vacib bir vəfa 
borcudur.  Onun  açdığı  cığır  bir  sıra  daxili  və  xarici  düşmənlər 

---