Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abid Tahirli
- Bütün türkl ərin tərcümanı
- Prof.dr. Vilay ət Muxtaroğlu
• Abid Tahirli ~ 84 ~ olmuş, onu rəngarəng publisistik vasitə və üsullardan istifadə etm əklə mərkəzi Rusiyada, xüsusilə Krım, Volqaboyu və Sibir tatarları arasında təbliğ etmişdir. İ.Qaspiralınin mülahizələri «Molla Nəsrəddin» və mollan əsrəddinçilərin tarixi xidmətlərini təsdiq edən vəsiqə idi. Çünki bunlar ardıcıl surətdə «müsəlman qardaşlar, gedin dərsə, gedin s ənətə, məşğul olun ticarətlə, çalışın, vuruşun və özünüzü m ədəni millətlərin cərgəsinə daxil edin» - deyən («Molla N əsrəddin» jurnalı, 1908, № 4), böyüklüyü və əzəməti bütün müs əlman, türk dünyası tərəfindən etiraf olunan maarif, mətbuat və ədəbiyyat mürşidinin dilindən deyilmişdir». («İ.Qaspiralı «Molla N əsrəddin» haqqında» məqaləsindən. «Azərbaycan müəllimi», 20 may 1992). Fil.e.d. prof. Əziz Mirəhmədov: «Bir çox xalqlar kimi, az ərbaycanlılar da Qaspiralınin qədir-qiymətini hələ yüz il əvvəl d ərk etməyə başlamışlar. Mətbuatda onun «böyük ustad», «millətin f əxri» kimi ifadələrlə yad olunması bizə çox şey deyir. Heyif ki, bu hal otuzuncu ill ərdə kökündən dəyişmişdir. Bütün ölkəmizi bürüyən ədalətsizlik Krım dahisini də «binəsib» qoymamışdır. Onun adı qadağalar siyahısına düşmüş, nəinki yaşadığı ev, dərs dediyi m əktəbin və nəşr etdiyi «Tərcüman» qəzetinin binası, hətta qəbri də dağıdılıb yerlə yeksan edilmişdir». Onun 1883-cü ild ən başlayaraq nə az, nə çox 31 il Şərqi və Rusiyanın məşhur mətbuat orqanlarından sayılan «Tərcüman» q əzetini nəşr etmək üçün göstərdiyi müdriklik və qəhrəmanlığın q ədrini Azərbaycanda hələ XIX əsrdə başa düşmüş və qiymətlən- dirmişlər. • Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 85 ~ Bizim bel ə mütəfəkkirlərimizdən birincisi bütün imperiyada ilk müs əlman qəzeti «Əkinçi»nin banisi və redaktoru Həsənbəy Z ərdabi olmuşdur. Tatar alimi Yusif Akçura düz deyir ki, Zərdabi v ə Qaspiralı hər ikisi Rusiya müsəlmanlarının milli və mədəni intibahı yolunda ən fəal, ən fədakar mücahidləri idi. Eyni sırada Əlibəy Hüseynzadə və Sorbonna məzunu, şərqşünas alim, publisist Əhmədbəy Ağayev (Ağaoğlu da), «Molla N əsrəddin» jurnalının redaktoru, dahi yazıçı Cəlil Məmməd- quluzad ə də vardı. Onlar «Tərcüman»ın 25 illiyi münasibəti ilə İsmayıl bəyə təbriklərində yazırdılar ki, biz sizi «qəhrəman müba- riz» sayır, qarşınızda baş əyir və sizdən nümunə götürürük. Bunlar adi yubiley əhval-ruhiyyəsindən doğan təriflər deyildi. Xeyr. Bizim m ətbuatımız və arxivlərimiz İsmayıl bəylə əlaqələr haqqında bir-birindən dəyərli məqalələr və sənədlərlə z əngindir. İsmayıl bəy hər şeydən əvvəl, o zaman Azərbaycanda yetişən gənc ziyalılara göstərdiyi müəllimlik qayğısı ilə ürəkləri fəth etmişdi. O, sonralar böyük dövlət xadimi, yazıçı və jurnalist olan N əriman Nərimanovun, maarifpərvər yazıçı Sultan Məcid Qəniza- d ənin, habelə Əhməd Ağaoğlunun, Cəlil Məmmədquluzadənin f əaliyyətini diqqətlə izləyir, onların nailiyyətlərini vaxtında görüb qiym ətləndirirdi. İsmayıl bəy 1887-ci ildə S.M.Qənizadəni öz maarifp ərvərlik işinə cəlb etmişdi. («Bağçasaray fədaisi» məqalə- sind ən. «Kommunist» qəzeti, 14 may 1991-ci il, № 90). Fil.e.d. prof. Nazif Ələkbərli (Qəhrəmanlı): «Hələ 1906-cı ild ə Firudin bəy Köçərli özünün «Azərbaycan dövri mətbuatının qısa icmalı» məqaləsində yazırdı: «Hazırda «Tərcüman» həftədə üç • Abid Tahirli ~ 86 ~ d əfə çıxır. Onun məzmunu xeyli yaxşılaşmış və dili Azərbaycan dilin ə uyğunlaşdırılmışdır. Belə ki, indi qəzet az-çox savadı olan az ərbaycanlılar tərəfindən asanlıqla oxunur. Ədalət tələb edir ki, «T ərcüman»ın redaktoru cənab Qaspiralınin xidməti xüsusilə qeyd edilsin. H əyatının ağır şəraitdə keçməsinə baxmayaraq, o, 25 il ərzində rus müsəlmanlarının maariflənməsi sahəsində qızğın enerji il ə işləmiş və indi də işləməkdədir». («Azərbaycanın böyük dostu» m əqaləsindən). Sevgi Kafalı: «Türk fikir həyatının zirvələrindən biri İsmayıl b əy Qaspiralıdır. Başqa bir sözlə Türk fikir həyatının miladlarından biridir. Tarixi xronologiyada bir milad vardır. Bir millətin fikir h əyatında isə bir dənə «milad» ola bilməz. Tarixi hadisələri necə «miladdan önc ə – miladdan sonra» deyə ayırmaq olursa, İsmayıl b əy Qaspiralını da Türk fikir həyatında bir milad qəbul etmək lazım g əlir. Bu təsbitə görə belə söyləmək də mümkündür. İsmayıl bəy Qaspiralıdan öncə, İsmayıl bəy Qaspiralıdan sonra…». («İsmayıl b əy Qaspiralının fikir dünyası və Qərb Türklüyü» məqaləsindən). Prof.dr. Vilay ət Muxtaroğlu: «Tarixi torpaqları çar Rusiyası v ə SSRİ tərəfindən işğal edilən Türk xalqlarının bir çox tanınmış ədəbi, ictimai və siyasi xadimləri kimi, tatar Türklərinin böyük övladı, Türk birliyi idealının qurucularından və fikir atalarından olan Qaspiralı İsmayıl bəyin (1851-1914) adı da uzun illər öz v ətənində qadağan edilmiş, xatirələrdən silinməsi üçün mümkün olan h ər vasitələrdən istifadə olunmuşdur. Qaspiralının fikir və s əylərinin təhrif edildiyi, xalqının amansız siyasi terrora və bitib- Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|