Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bütün türkl ərin tərcümanı
- Abid Tahirli
- Avropa m ədəniyyətinə bir nəzər
• Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 109 ~ s əlman dini məktəb proqramlarının genişləndirilməsi, ana dilində m ətbuat, rus məktəb və elminin populyarlaşdırılması və bunlara maraq oyandırılması yolu ilə müsəlman kütlələrinin maariflənməsi» idi. Haqqında bəhs etdiyimiz əsərdə İ.Qaspiralı hökuməti də müs əlmanlara münasibətdə daha diqqətli, qayğılı olmağa dəvət edir, dig ər dövlətlərin təcrübəsindən çıxış edərək assimilyasiya siyasə- tinin iflasa m əhkumluğundan, perspektivsizliyindən ətraflı söz açır. Böyük Şərq məsələsi Bu başlıqla İ.Qaspiralı «Tərcüman»da dərc etdirdiyi (1908- ci il 22 aprel, № 30, 25 aprel, № 31, 29 aprel, № 32) məqaləsində Osmanlının tarix səhnəsindən çıxarılması üçün Avropalıların ortaya atdığı Şərq məsələsindən yox, «təkcə Osmanlı ölkələrini deyil, Uzaq Q ərbdən ta uzaq Doğuya, Yaponiyaya qədər səpələnmiş müxt əlif millət və ölkələrin indiki və gələcək durumlarını əhatə ed ən və Böyük Şərq məsələsi adını almış problemdən bəhs olunur. Mü əllif Qərb kürəsində məskunlaşan irqlər və onların dövlətləri haqqında ümumi məlumat verdikdən sonra Rusiyanın Dövlət Dumasında səslənən iki çıxışa diqqət çəkir. Xarici işlər naziri İzvolski nitqində «Şərq məsələsi»ndə ehtiyatlı olmaq, Osmanlı ilə münasib ətlərdə Rusiyanın islam təbəəsinin qəlbinə ağır təsir edəcək siyas ətə yol verməmək kimi müddəalar irəli sürür. Millət vəkili Kapustin is ə «İndiyə kimi Rusiyanın Şərq siyasəti Avropanın nəzər v ə əhvalını diqqətə alırdı. İndidən sonra bir də Kazanın, Bakının, Baxçasarayın qəlb və rəyinədəmi müraciət olunacaq?» - deyə nazirə e tiraz edir. İ.Qaspiralı məqaləni bu nitqlərdə irəli sürülən fikirlərə münasib ət üzərində qürur, Rusiya müsəlmanlarının durumunu, • Abid Tahirli ~ 110 ~ Avropa ölk ələrinin, xüsusi ilə İngiltərənin Osmanlıya, Hindistan və başqa ölkələrin müsəlman əhalisinə qarşı çirkin siyasətini təhlil edir v ə xarici işlər nazirinin açıqlamasını «yeni, doğru fikir və ideya» kimi d əyərləndirir. İ.Qaspiralıya görə ruslar mədəni səviyyələrinə görə bir- birind ən çox da fərqlənməyən islam xalqları ilə bir-birinə arxa- dayaq olub Avropadan v ə Uzaq Şərqdən gözlənilən təhlükənin qarşısını almalıdır. «Odessadan Arxangelsk şəhərinə qədər imamlı, camili tatar m əhəllələri olduğu kimi, Bakıdan Varşavaya, Vyanaya q ədər İranlı və Osmanlı iş adamları, tacirləri dolaşır» – yazan mü əllif Rusiya və Osmanlı arasında ittifaq olmamasına və bunun üçün dini, siyasi, tarixi d əlillər axtaranlara kəskin əks mövqedə durur, rus-müs əlman münasibətlərinin hər iki tərəfə faydalı olacağını qeyd edir. Tarix, zaman böyük Qaspiralının uzaqgö- r ənliklə söylədiyi fikirləri təsdiq etdi: Rusiya türklərə münasibətdə qeyri-s əmimi mövqe tutduğuna görə çökdü. Avropa m ədəniyyətinə bir nəzər H əm bədii, həm də publisistik əsərlərində İ.Qaspiralının Avropa m ədəniyyəti anlayışına birmənalı münasibətinin olmamasını onun islam təəssübkeşliyi ilə bağlamaq yanlış yanaşmadır. Avropa həyat, təfəkkür tərzinə daha dərindən nüfuz etdikc ə, bələd olduqca İ.Qaspiralının bu mədəniyyət adı altında dig ər xalqlara insan haqları, yaxud vicdan azadlığı adı altında belə dem ək mümkünsə, bir sıra əxlaqdan kənar xüsusiyyətlərin sırınmasına, transferinə qarşı münasibəti sərtləşir, kəskinləşir. Bədii əsəri «Firəngistan məktubları»nda «Bu gün Avropadan geri qalmış • Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 111 ~ mill ətlər Avropanı müəllim və xoca tutmalıdırsa da, Avropanın qüsurlarından, xətalarından ibrət alıb bundan daha səadətli yaşam t ərzi qurmağa səy göstərmələri daha ziyadə vacibdir» - yazan İ.Qaspiralı «Avropa mədəniyyətinə bir nəzər» adlı publisistik əsərində qeyd edir: Avropa bir ixtiyardır, təcrübəsi çoxdur. İxtiyarlığına hörmət edək. Təcrübəsindən bəhrələnək, xətalarını t əkrar etməyək: məktəblərini, universitetlərini bizlər də təsis edək, elml ə ağlımızı ziyalandırdığımız qədər haqq və ədalətlə ürəklərimizi doldurmağa çalışaq. Avropada pis-yaxşı nə varsa, uşaq kimi çapmayaq, bir insan kimi götür-qoy ed ək: nədir, nəyə yarar, vicdan v ə haqq-ədalət xaricində deyil ki?!» Mü əllifin digər əsərlərində də Avropa mədəniyyətinin üstün keyfiyy ətlərinə yiyələnməklə, islam məktəblərində, mədrəsələrində elmi f ənlərə yer verməklə daha yüksək həyat tərzinə nail olmağın mümkünlüyü göst ərilir. 1885-ci ild ə İstanbulda nəşr olunan bu əsərdə İ.Qaspiralı əvvəlcə mədəniyyət nədir, Avropa mədəniyyəti nədir, ondan kənar «Ad əm oğluna rahat və səadət yoxdurmu?» - kimi suallara cavab verm əyə çalışır. Avropanın mədəniyyət mərkəzlərinə fikrən səyahət ed ən müəllif zahirən parıldayan, lakin içində inləyən şəhərləri t əqdim edir və yazır ki, «yaşam biçiminin iç üzünə diqqət etsək», haqq v ə ədalətdən əsər-əlamət qalmadığı aşkar olar. İngilis parlamentini tənqid edən müəllif onun bir qrup zad əganın mənafeyinə xidmət etdiyini, universitetlərdə əxlaq və ədalətdən başqa bütün fənlərdən dərs deyildiyini, fabrik və dəmir yolunda f əhlələrin istismar olunduğunu göstərir. Avropada – xristian m ədəniyyətinin hakim olduğu cəmiyyətdəki bu cəhətlərini qeyd ed ən müəllif eyni zamanda sosialist düşüncəsini də qətiyyətlə r ədd edir, onun prinsiplərinin, xüsusi ilə mülkiyyət və varisliklə Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|