Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abid Tahirli
- Bütün türkl ərin tərcümanı
• Abid Tahirli ~ 106 ~ m ənimsənilməsi üçün qarşıda çox ciddi vəzifələrin olduğunu, ilk növb ədə isə məktəb probleminin həllinin, müəyyən islahatların aparılmasının vacibliyini qeyd edir. Onun fikrincə, Kazan, Ufa, Orenburq, H əştərxan, Daşkənd, Bakı, Nuxa və Baxçasaray kimi müs əlman mərkəzlərindəki doqquz-on mədrəsədə kiçik dəyişikliklər aparılması lazımdır. Bu zaman mədrəsələrin proqramlarına elmi t əhsil verən predmetlərin, o cümlədən coğrafiya, tarix, riyaziyyat, hüquq v ə s. fənlərin əlavə olunmasının zəruriliyini qeyd edən təhsil islahatçısı, dərslərin tatar dilində keçirilməsinin vacibliyini də xüsusi vurğulayırdı. Müəllimlərin seçilməsi, onların ehtiyaclarının öd ənilməsi problemlərinin həlli üçün də İ.Qaspiralı mütərəqqi t əkliflər irəli sürürdü. Təhsildə yerli dilin tədrisini çox vacib amil hesab ed ən İ.Qaspiralı öz fikrini əsaslandırmaq üçün «zəruri bilgil əri və hökumət qərarlarını tatar dilində xəbər verən» Tiflisdə n əşr olunan «Ziyayi Qafqaziyyə»ni misal çəkir və qeyd edir ki, bu n əşrin yerli xalqa böyük yararı olmaqdadır. «Hər hansı söylənti yayıldığı təqdirdə bu qəzet onun təkzibi üçün ən yaxşı vasitə olacaqdır» - yazan müəllif qəzetin faydasının açıq-aşkar göründüyünün v ə bu barədə artıq danışmağa ehtiyac olmadığını bildirir. İ.Qaspiralıya görə, müsəlmanların ruslarla yaxınlaşmasına mane ə olan səbəblər – məlumatsızlıq, bundan yaranan güvənsizlik, müs əlmanlar arasında elmin, biliyin yalnız rus dilində aparılması siyas əti, mədrəsələrdə elmi fənlərin tədris edilməməsi, türk dilində q əzetin olmaması, məhkəmələrdə tərcüməçilərin yoxluğu aradan qaldırılarsa, faydalı olardı və bütün bunlar nə rus dilinə, nə də Rusiya dövl ətinin mənafeyinə zərər verməz. İ.Qaspiralı bütün bunlardan sonra təhsilli türk gənclərinə s əslənir: «Qardaşlar, xalqın bilgi və mədəni səviyyəsinin • Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 107 ~ yüks əldilməsi işi ilə ciddi məşğul olun… Öz başını öyrənmək bir l əyaqətdir, amma bilməyənə öyrətmək daha böyük ləyaqətdir, yaxşı, xeyirli, müq əddəs bir işdir. Dinimiz insanlara üç şəkildə xeyir verilə bil əcəyini göstərir: əməklə, sözlə, sədəqə ilə. Bunların hər biri üçün Allah yanında keçərlidir, savabdır. Fəqir öz yaxınına çalışması ilə, alim öyr ətməsi ilə, zəngin sədəqə verməsi ilə yardım edə bilər. Öyr ənmişsinizsə, elmin və yaxşılığın qaydalarını əldə etmişsinizsə, onları özünüzdə saxlamayın, yaxınlarınıza, soydaşlarınıza verməyə çalışın, …kitabları tatar dilinə çevirin, fağır, cahil tatarlar üçün yazın, məktəblər açmağa, məktəbləri yaxşılaşdırmağa, sənət və s ənətkarlığı yaymağa çalışın». Beləliklə, əsərlə bağlı fikirlərimizi yekunlaşdırsaq, İ.Qaspiralının 1886-cı ildə qələmə aldığı «Rus-Şərq anlaşması» adlı məqaləsində yazdığı kimi, « Rusiya sərhədləri iç ərisində yaşayan müsəlmanların maariflənməsi və ruslarla daha yaxın əlaqələrin qurulması üçün müəllif gərəkli tədbirlərdən söz etmişdir və fikrimizcə, istəyinə tam nail olmuş, tarixin həmin m ərhələsində bir maarifçi-islahatçı-publisistin yerinə yetirə biləcəyi ən böyük vəzifənin öhdəsindən layiqincə gəlmişdir. Rus- Şərq anlaşması Xeyli müdd ət – 1871-1875-ci illər arasında özünün təbiri ilə des ək, «Qərb və Şərqdə yaşamış birisi» kimi şəxsi gözləm və intibaları» (şəxsi müşahidə və təəssüratları – T.A.) nəticəsində Rusiyanın xarici siyasəti, xüsusi ilə Şərq ölkələri ilə münasibəti və bu kontekstd ə Rusiya müsəlmanlarının vəziyyəti ilə bağlı formalaşmış fikirləri İ.Qaspiralı «Rus-Şərq anlaşması» adlı əsərində işıqlandırmışdır. Məqalə 1896-cı ildə «Tərcüman»ın rus variantının 20-ci nömr əsində dərc edilmişdir. Əsər dövlətlərarası münasi- • Abid Tahirli ~ 108 ~ b ətlərə, Rusiyanın tarixinə və həmin dövrdə həmsərhəd olduğu ölk ələrlə əlaqələrinə və ilişgilərin mövcud durumu və perspek- tivl ərinə həsr edilsə də, yazını bütünlüklə rus-türk münasibətlərinin s əmimi, etibarlı, güvənli təməllər üzərində qurulması naminə edilən t əşəbbüs kimi də qəbul etmək olar. Bəziləri müəllifin mövcud şərait üçün ən məqbul sayıla biləcək bu addımına müxtəlif don geyindirm əyə cəhd göstərsələr də, həmin tarixdə cərəyan edən ictimai-siyasi prosesl ər, xüsusi ilə taleyinin çətin dövrünü yaşayan, ətalət, cəhalət içində boğulan türkdilli xalqların mənafeyi baxımından bəlkə də İ.Qaspiralının təklifləri yeganə xilas yolu kimi d əyərləndirilməyə layiqdir. Bu yazıda, bundan əvvəlki əsərlərində, elə sonralar da İ.Qaspiralının bu istiqamətdəki səy və təşəbbüslərinə qiymət ver ərkən məhdud, dar çərçivədən, yaxud hay-küyçü, yalançı mill ətpərvərlik hisslərindən yox, tarixi şəraiti, durumu, reallıqları n əzərə alaraq yanaşmalıyıq. XIX əsrin ortalarında isə Rusiyadakı mövcud m ənzərə bəlli idi: bir tərəfdə əsgəri, silahı ilə dünyaya meydan sulayan – imperiya – «Avropanın jandarması», digər t ərəfdən həmin imperiyanın sərhədləri içində – tarixi torpaqlarında mövhumatın, nadanlığın, cəhalətin içində çapalayan fağır, kasıb müs əlmanlar. Belə düşüncə və həyat tərzinə mənsub toplumun h əmin vəziyyətdən çıxarılmasının yeganə yolu onun maariflənməsi, elm, t əhsil, tərəqqi ilə gözünün açılması ola bilərdi. Bu isə İ.Qaspiralının da yazdığı kimi, müsəlmanların Rusiyada özlərini yabançı hiss etməməsi, rus insanı ilə təmas qurması, yaxınlaşması, eyni zamanda m əktəb islahatı aparılması, xalqın maariflənməsi yolu il ə reallaşa bilərdi. Əvvəlki yazılarında olduğu kimi, bu yazıda da İ.Qaspiralının m əqsədi «hələ də sayı az olan təhsilli Rusiya müsəlmanlarının, mü- Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|