Азярбайъан Республикасынын

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
33
 ~ 
 
dövl
ət öz vətəndaşlarının  qayğısına  qalmalı,  onların  köçünün 
qarşısını  almalı,  insanlar  da  hər çətinliyə  sinə  gərərək,  doğma 
V
ətəndə  qalmalı,  ona  xidmət etməlidir.  Bu  haqda  Əhməd 
Öz
ənbaşlının  1975-ci ilə  Simferopolda  (Ağməscid) nəşr  edilmiş 
«Çarlıq hakimiyyəti illərində Krım faciəsi və yaxud tatar hicrətləri» 
kitabında ətraflı söhbət açılır. 
Bizim m
əqsədimiz  İ.Qaspiralının  mühacirət problemi ilə 
bağlı  əsərlərini təhlil etmək,  onları  dəyərləndirmək yox, mühacir, 
istiqlal mücahidi Hüseyn Ba
ykaranın  «Azərbaycan istiqlal 
mücadil
əsi tarixi» kitabının girişində söylədiyi «tarixin cilvələri və 
sürprizl
əri  olmuşdur,  yenə  olacaqdır»  -  fikrinin nə  qədər sərrast, 
yerind
ə deyildiyini bir daha xatırladaraq, mühacirətin, mühacirlərin 
İ.Qaspiralının  irsində, belə  demək mümkünsə, vəfatından  sonrakı 
taleyind
ə oynadığı rolu vurğulamaqdır. Bir vaxtlar xalqının doğma 
yurddan did
ərgin  düşən  övladlarının  dağılmaması  üçün  sinəsini 
sip
ər edən  İ.Qaspiralı  ideyalarını  Sovet  hökumətinin,  senzuranın 
yasa
ğından  sonra  yalnız  mühacirlər  yaşatmağa,  yaymağa  səy 
edirdil
ər… Mühacirlərin İstanbulda çıxardığı «Krım», «Azərbaycan 
yurd bilgisi» m
əcmuələrində, Berlində  buraxdıqları  «İstiqlal» 
q
əzetində, eləcə də Türkiyə mətbuatında İ.Qaspiralı və «Tərcüman» 
haqqında  xatirələr, tədqiqatlar dərc  edilmişdir.  Nur  Rzanın  «Türk 
tarixi»,  Battal  Abdullahın  «Kazan  türkləri», A.K.Hatifin 
«Göybayraq altında milli fəaliyyət»… kimi əsərlərdə İ.Qaspiralının 
f
əaliyyəti xatırlanmış, yüksək dəyərləndirilmişdir. 
Mühacir n
əşrlər və ümumiyyətlə İ.Qaspiralının həyatı və irsi 
il
ə  bağlı  tədqiqatlar  sırasında  böyük  mücahid  və  mühərrir  Krımlı 
C
əfər Seydəhmədin müəllifi olduğu «Qaspiralı İsmayıl bəy (Dildə, 
fikird
ə, işdə birlik)» adlı əsər xüsusi diqqətəlayiqdir. 

---

• Abid  Tahirli
 
~ 
34
 ~ 
 
Fikrimizc
ə, məzarı  İstanbulda,  ruhu  Krım  səmalarında 
dolaşan  kitabın  müəllifini  ehtiramla  xatırlayıb,  ruhuna  dua  edib, 
haqqında  qısaca  da  olsa,  məlumat vermək yerinə  düşərdi.  Krım 
istiqlal mücadil
əsi tarixinin ən parlaq nümayəndələrindən olan 
C
əfər bəy 1889-cu  il  sentyabrın  1-də  Yalta  şəhəri  yaxınlığındakı 
Qızıldaş kəndində anadan olmuşdur. İstanbulda litsey təhsili almış, I 
Dünya müharib
əsinin  başlaması  səbəbi ilə  Parisdə  ali hüquq 
t
əhsilini yarımçıq qoymuş, Vətənə – Krıma qayıtmışdır. Bu vaxtdan 
Krımın  azadlığı  uğrunda  mübarizəyə  başlamış  C.Seydəhməd 9 
dekabr 1917-ci ild
ə  elan  edilmiş  Krım  Xalq  Cümhuriyyətində 
C
ələbi  Cahanın  baş  nazir  olduğu  hökumətdə  Hərbi və  xarici  işlər 
naziri, bir müdd
ət  sonra  Süleyman  Sulkiyevin  baş  nazir  olduğu 
hökum
ətdə  xarici  işlər  naziri  işləmişdir.  Bolşeviklər  Krımı  işğal 
etdikd
ən,  Krım  Xalq  Cümhuriyyəti  süquta  uğradıqdan  sonra 
C.Seyd
əhməd Türkiyədə məskunlaşmış, ömrünün sonunadək sovet 
rejimi v
ə  kommunist  ideologiyasına  qarşı  ideoloji  mücadilə 
aparmışdır. 3 aprel 1960-cı ildə İstanbulda vəfat etmişdir. Həyatı və 
f
əaliyyəti ilə azadlıqsevər və qəhrəman Krım türklərinin taleyində, 
tarixind
ə əbədi iz qoymuş mücahidin «İyirminci əsrdə tatar məzlum 
mill
əti»  (İstanbul,  1911),  «La  Cime»  (fransız  dilində) (Lozanna, 
1921), «Krym» (l
əhcə)  (Varşava,  1930),  «Rus  inqilabı»  (1930), 
«M
əfkurə və türkçülük» (İstanbul, 1965), «Unudulmaz göz yaşları» 
(İstanbul, 1975), «Nurlu qəbirlər» (İstanbul, 1992), «Bəzi xatirələr» 
(İstanbul,  1993)  və  s. kimi əsərləri həm müəllifin həyat və 
f
əaliyyətini, əqidəsini öyrənmək, dəyərləndirmək, həm də əzabkeş, 
sarsılmaz, qüdrətli, dəyanətli, istiqlalsevər Krım türklərinin tarixini 
t
ədqiq etmək baxımından bu gün də aktual və əhəmiyyətlidir. Yeri 
g
əlmişkən qeyd edək ki, Azərbaycanı və Azərbaycan türklərini də 
böyük m
əhəbbətlə 
sev
ən C.Seydəhməd mühacirətdəki 

---

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
35
 ~ 
 
h
əmvətənlərimizlə sıx əlaqə saxlamış, Azərbaycan mühacir nəşrləri 
il
ə əməkdaşlıq etmiş, Vətənimizlə bağlı mövzularda yazılar qələmə 
almışdır. 
Yuxarıda  adını  çəkdiyimiz kitab 1934-cü ildə  İstanbulda 
n
əşr olunmuşdur. Əsərin üz və titul vərəqlərində tatar yazıçı, tarixçi 
v
ə  ideoloqu  Yusif  Akçuraoğlunun  «Heç  kimsə  İ.Qaspiralı  qədər 
bütün türklük qay
əsini  vüzuh  (aydın  –  T.A.), səbat və  israrla 
n
əşriyyatda  təqib, feliyyatda tətbiqə  səy etməmişdir»  və  məşhur 
ədəbiyyatşünas  Fuad  Məmməd Köprülüzadənin «Bütün həyatını 
türklüyün yüks
əlməsinə  sərf edən  İsmayıl  bəy  türk  xalqının  əbədi 
şükranlarına layiqdir» - kəlamları yazılmışdır. 
İ.Qaspiralı  ilə  bağlı  maraqlı  və  tarixi  fotoların  da  əks 
olunduğu əsərdə müəllif giriş əvəzi yazdığı «İlk söz»ü yenə Yusif 
Akçuraoğlunun  məşhur  fikri ilə  başlayır:  «İsmayıl  bəy  Qaspiralı 
b
əyi mən bütün türkçülük hərəkatının mərkəzi siması saymaq doğru 
olduğuna  qaniyəm». C.Seydəhməd  İ.Qaspiralının  məşhur 
k
əlamlarından «Millətin tərəqqisi və gələcəyi üçün hər şeydən əvvəl 
fikir (ideya m
ənasında – T.A.) lazımdır» - cümləsini xatırladır və bu 
istiqam
ətdə  İsmayıl  bəyin xidmətlərinə  (ortaq dil, yeni məktəb, 
xeyriyy
ə cəmiyyətləri və s.) nəzər salır, dəyərləndirir. C.Seydəhməd 
türk dünyasının parlaq siması İ.Qaspiralı barədə çox sayda məqalə 
d
ərc edilsə də, hələ bir kitab yazılmadığını təəssüflə qeyd edir, bu 
m
əramla əlinə qələm aldığını diqqətə çatdırır. Müəllif səmimiyyətlə 
qürb
ətin ağır şərtləri altında ərsəyə gələn bu əsəri təqdimə cəsarət 
ed
ərkən təvazökarlıq  və  ümidlə  bildirir ki, bu tarixi və  müqəddəs 
mövzunu d
əyərli  türk  övladları  gələcəkdə  daha  əsaslı  şəkildə 
işləyəcəklər. Bu gün İ.Qaspiralının həyat və yaradıcılığının kifayət 
q
ədər  araşdırıldığını  qeyd  etməklə  yanaşı,  hesab  edirik  ki,  onun 
ideyaları  həmişəyaşar,  əbədi  olduğu  kimi  irsinə  tədqiqat obyekti 

---