31
O, daim Şah İsmayılın xüsusi diqqətində olmuş və
sərkərdə Rəvanqulu xanı bu bölgəyə hakim təyin
edərkən şəhərin abadlaşdırılmasına diqqət yetirməyi
ona tapşırmışdı.
İrəvan Dövlət Universitetinin professoru, doktor
Georgi Nalbandyanın yazdığına görə, Şah İsmayıl Çu-
xursəd vilayətinin tiyuldarlıq haqqını yığmağı böyük
rumlu nəslinə tapşırmışdı. Bu nəslin hakimlərindən
biri Divsultan Rumlu idi. Əldə olan tarixi məxəzlərə
görə, Divsultan Rumlu İrəvanda diqqətçəkən tikinti iş-
ləri aparmışdı. Onlardan biri də böyük məscid
olmuşdu.
Məşhur fransız səyyahı J.Şardən öz “Səfərna-
mə”sində keçdiyi gözəgəlimli və diqqətəlayiq yerləri
sadalayıb təsvir edərkən erməni xəlifəliyinin ətrafın-
dakı viran olmuş bir məscidin də təsvirini verir. O,
qeyd edir ki, həmin məscid onun bünövrəsini qoyan
şəxsin adı ilə "Divsultan məscidi" adlanır.
Divsultan Rumlu Şah İsmayıl zamanında onun
oğlu Təhmasib Mirzənin tərbiyəçisi və lələsi olmuşdu.
Məlum olduğu kimi, Təhmasib 10 yaşında atasının
vəliəhdi və canişini təyin olunmuşdu.
Şah İsmayıl hərbi-strateji baxımdan önəmli olan
İrəvan qalasının təmiri və möhkəmləndirilməsi barədə
əmr verdi, şəhər və qala sonralar dəfələrlə osmanlıların
hücumuna məruz qaldı." Bu, osmanlılara müqavimət
göstərmək və əməliyyat aparmaq üçün İrəvan vilayə-
tində şahın əmri ilə iki silahqayırma müəssisəsinin
tikilməsinə səbəb oldu... İrəvan bəylərbəyliyi sikkə
buraxmaq hüququna da malik idi.
32
Səfəvi və Osmanlı dövlətləri arasında daimi ixtilaf-
ların bir səbəbi də İrəvan vilayətinin yerləşdiyi ərazi
ilə bağlı olmuşdur. Vilayətə sahib olmaq üstündə tərəf-
lər bir neçə dəfə üz-üzə gəlmişlər.
Şah İsmayılın hakimiyyəti dövründə ən ağır döyüş-
lər Çuxursəd vilayətində və Çaldıran çölündə getmiş-
dir. Çaldıran döyüşündəki məğlubiyyət Şah İsmayılı
sındırmışdır. "Bu qələbədən sonra Sultan Səlim öz
adəti üzrə qonşu ölkələrə məktublar göndərdi, özü isə
Təbrizə yollandı və bir neçə gün orada qaldı. Bir az
sonra Naxçıvana və İrəvana səfərə çıxdı. İrəvan və
Bayburd qalalarının fəthindən sonra Ərzurum yolu ilə
Amasiyaya gəldi.
İrəvan bölgəsində və
İrəvan xanlığında
dövriyyədə olan
Azərbaycan (Səfəvi)
pulları
İrəvan şəhərində zərb
olunmuş Azərbaycan
(Səfəvi) pulu
33
Çaldıran məğlubiyyəti o
vaxta qədər ardıcıl qələ-
bələr qazanan Şah İsma-
yılın
əhval-ruhiyyəsinə
ağır təsir göstərdi və bəzi
tarixçilərin yazdığına gö-
rə, onda içki düşkünlüyü
yarandı. Şah İsmayıl Sul-
tan Səlimin ölümündən
sonra cəmi 4 il yaşadı. O,
daim Çaldıran məğlubiy-
yətinin qisasını almaq
barədə düşünürdü, lakin
tale bu arzusunu gerçək-
ləşdirmək üçün ona fürsət vermədi. Şah İsmayıl Səfəvi
hicri-qəməri tarixi ilə 930-cu ildə Şəki ətrafına ova ge-
dərkən xəstələndi və həmin ilin rəcəb ayında 38 yaşın-
da ikən Sərabda vəfat etdi və Ərdəbildə torpağa
tapşırıldı.
Şah İsmayılın vəfatından sonra onun 10 yaşlı oğ-
lu Təhmasib taxta çıxdı və o, 54 il padşahlıq etdi. Şah
Təhmasibin hakimiyyəti dövründə də Səfəvi və Os-
manlı dövlətləri arasında çoxsaylı müharibələr baş ver-
di. Çuxursəd vilayəti və İrəvan şəhəri bu müharibələrə
səhnə oldu.
Faruq Sumer yazır: "Süleyman Qanuni Təhmasibin
işğalçılıq niyyəti barədə məlumat aldıqdan sonra
üçüncü dəfə Şərqə doğru hərbi yürüşə hazırlaşdı (hicri-
qəməri tarixi ilə 961-ci ildə, miladi tarixi ilə 1554-cü
ildə). Təhmasib isə Osmanlı qoşunlarının keçəcəyi
bütün körpüləri yandırdı, yolları dağıdıb-xaraba qoydu,
yol ətrafındakı əhalinin köçürülməsi barədə fərman
verib, özü geri çəkildi. Süleyman Qanuni isə şah
34
Təhmasib tərəfindən müqavimət görmədiyindən, Çu-
xursəd bölgəsini (İrəvanın yuxarı hissəsini), Qarabağı,
Naxçıvanı qarət eləsə də, dağıdılmış və yandırılmış
yollarla irəliləyə bilməyib, təzədən Ərzuruma qayıtdı.
Süleymanın payızda Təbriz və Ərdəbilə hücum edərək
Səfəvi şeyxlərinin və atası Şah İsmayılın məqbərələrini
məhv etmək niyyətini başa düşən Təhmasib Süleyman-
la sülh müqaviləsi bağlamaq qərarına gəldi və elçisini
onun sarayına göndərdi. Danışıqlar prosesində ciddi bi
maneə ortaya çıxmadı. Beləliklə, tərəflər arasında
hicri-qəməri tarixi ilə 962-ci ilin rəcəb ayında (miladi
1555-ci ilin may ayında) Amasiyada sülh müqaviləsi
imzalandı.
Bu müqaviləyə görə, Şəhrzur əyaləti və Van gölü-
nün ətrafı Osmanlı dövlətinin ixtiyarına keçir, Arpaça-
yın şimalı iki dövlət arasında sərhəd olurdu. Əslində,
“Amasiya sülhü” Təhmasib üçün böyük uğur idi. O, bu
müqavilə ilə Səfəvi şiə dövlətini qoruyub saxlaya bildi
və Osmanlı imperiyası tərəfindən bu dövlətin məhv
edilməsi təhlükəsini birdəfəlik aradan qaldırdı. Səfəvi
dövləti üçün ağır bir zamanda bu müqavilənin imzalan-
ması Təhmasibin uzaqgörən bir dövlət başçısı olmasın-
dan xəbər verirdi. Doğrudur, saray əyanlarından bəzi-
ləri buna görə onu günahlandırmış, bacarıq və qabiliy-
yətinə şübhə kölgəsi salmaq istəmişlər...".
Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə rumlu
tayfasının böyük əmirlərindən olan Hüseyn xan Sultan
(hicri-qəməri tarixilə 954-cü ildə/miladi tarixi ilə
1549-cu ildə) Çuxursəd bəylərbəyliyinin əmiri olmuş-
dur. Şah Təhmasibin etimad bəslədiyi əmirlərdən olan
Şahqulu Sultan da Kirman, Astrabad, Məşhəd şəhərlə-
rində və Çuxursəddə əmirlik vəzifəsini yerinə yetir-
mişdi. O, hicri-qəməri tarixilə 957-ci ildə (miladi
Dostları ilə paylaş: |