142
meyvələri tibbidə və qida sənayesində, heyvanların və quşların yem-
ləndirilməsi üçün jmıx alınmasında istifadə edilir.
Dərman məqsədilə meyvələrindən istifadə olunur. Meyvələrini
yetişənə az qalmış toplayırlar. Cirədən təbabətdə bəlğəmgətirici, köp-
ya
tırıcı və iştaha artırıcı dərman kimi bir sıra preparatlar şəklində ge-
niş istifadə olunur. Xalq təbabətində cirə meyvəsindən çay kimi dəm-
ləyib soyuqdəymədə yumşaldıcı, bəlğəmgətirici, astmanın qarşısını
alan və eləcə də xroniki mədə-bağırsaq xəstəliyinin müalicəsində
fay
dalı bir dərman kimi işlədirlər. Cirənin qurudulmuş meyvəsindən
15-
20 q bir litr su tutan qabda çay kimi dəmləyib gündə iki dəfə, ya-
rım stəkan qəbul edirlər.
Cirəni razyana meyvəsi ilə bərabər hissədə qarışdırıb poroşok
(toz) halına salandan sonra ondan iki çay qaşığı bir stəkan qaynar
suda dəmləyib mədə xəstəliyi zamanı köpün qarşısını alan dərman
ki
mi işlədirlər. Cirə meyvəsindən hazırlanmış çay uşaq əmizdirən
ana
ların südünü artırmağa da kömək edir.
Abşeronun bağlı-bağçalı kəndlərində qədim vaxtlardan bəri
becərilən və istifadə olunan cirənin təbabət üçün çox böyük əhəmiy-
yəti vardır.
Tarixi, yayılması və məhsuldarlığı. Cirəni 300 il bundan qabaq
becərməyə başlamışlar. Hazırda onun əkin sahəsi 1000 hektardan ar-
tıqdır. Cirə Ukraynada, Voronejdə və Kursk vilayətində becərilir.
Azərbaycanda isə bu bitki daha çox Abşeronda yetişdirilir. Onun
əkinləri Rusiyada Belqorod və ona bitişik ərazilərdə cəmlənmişdir.
Orta toxum
məhsuldarlığı 0,5-0,6 ton/ha -dır.
Botaniki təsviri və bioloji xüsusiyyətləri. Adi cirə (xanus,
qanuş) (
Pimpinella anisum L.) kərəvizkimilər
(Apiaceae) fəsiləsinə
daxil olan birillik ot bitkisidir. Zəif budaqlanan mil kök sisteminə
malik
dir. Gövdəsi düz, dairəvi, uzununa qırışlı qısa tükcüklü, budaq-
lanan 25-
60 sm hündürlükdədir. Aşağıdakı yarpaqları üzün saplaqlı,
bütöv
və ya bölünmüş, dairəvi və ya tumurcuq şəkilli, kənarları dişli,
orta yarpaqları qısa saplaqlı, üç pazşəkilli dilimli dişli, yuxarı yarpaq-
ları isə oturaq, üç və ya beş bölümlü, xətti bölünmələrə güclü ayrıl-
mışdır. Gövdəsinin zirvəsində çətir şəklində yerləşən ağ rəngli çiçək-
ləri vardır. Çiçək qrupu və çiçəyin hissələri keşniş bitkisində olduğu
144
dən ibarətdir. Alaqlarla mübarizə məqsədi ilə 1-2 ci cüt yarpaq faza-
sında maloran (3 kq/ha ) herbisidi çilənir.
Yığım. Cirə tək-tək üsulla və birbaşa kombaynla yığılır. Tək-tək
yığım üsulunda bitkilər meyvələrin mum yetişmə fazasında mərkəzi
çətirdəki meyvələr yaşılımtıl - boz rəng alanda kəsilib götürülür.
Toxum
luq məqsədi ilə cirə tam yetişmə fazasının əvvəlində yığılır.
K
ombayn meyvələrin nəmliyi 13-15% olduqda xırdalaya bilər. Kom-
baynla birbaşa yığım adətən seyrək, alçaq boylu, yerə yatmış səpin-
lərdə çətirdəki meyvələrin 50-60%-i yetişdikdə aparılır. Yığımdan
dərhal sonra toxumlar təmizlənir və nəmliyi 13% və ondan aşağıya
çatdırılır.
2. 4.
Z İ R Ə
Xalq təsərrüfat əhəmiyyəti. Zirə bitkisinin toxumlarında 2,7-
7,2
% efir yağı, 14 - 22% piy şəkilli yağ və 25%-ə qədər zülal mad-
dəsi vardır. Efir yağının tərkibinin 50-60%-ni karvon adlanan ətirli
maddə təşkil edir. Efir yağı və onun komponentləri olan karvon və
limonen qida, ətriyyat, əczaçılıq və tibb sənayesində işlədilir.
Zirə xoşagələn ətirli iyli bitki kimi Abşeron kəndlərində çoxdan
bəri becərilir və dərman məqsədilə istifadə olunur. Meyvələrini yeti-
şən dövrdə toplayır, quru binalarda və ya günəş altında qurudub təda-
rük
məntəqəsinə təhvil verirlər.
Elmi təbabətdə zirə meyvələrindən
bir sıra mürəkkəb dərmanların tərkibində ətirli maddə kimi və eyni
zamanda mədə-bağırsaq xəstəliklərində mədənin həzm prosesini yax-
şılaşdıran və köpmənin qarşısını alan dərman
kimi geniş istifadə edir-
lər.
Tarixi, yayılması və məhsuldarlığı. Zirənin vətəni onun yabanı
halda yayıldığı Ön Asya və Avropa hesab edilir. Zirə əkinləri əsasən
Ukraynanın qərb rayonlarında, Baltikyanı ölkələrdə və Belorusda
cəmlənmişdir. Zirənin 1500 hektara qədər əkin sahəsi vardır. Məh-
suldar
lığı 0,6 - 0,9 ton/hek-dır. Qabaqcıl fermerlər hektardan 1,5-2,0
ton toxum alırlar.
Zirə meşə zonalarında yabanı halda bitir. Azərba-
ycanın subalp çəmənlərində zirəyə daha çox təsadüf olunur. Qiymətli
bitki olduğu üçün Ukraynada və Voronejdə geniş miqyasda becərilir.