HəSƏn həSƏnov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
69 N.N ərimanov sovet Rusiyasının Türküstanda törətdiyi yanlış siyasətin əleyhinə çıxmış, yerli milli və dini xüsusiyyətləri nəzərə almağı tövsiyə etmişdir. H əm çar Rusiyası, həm də onun müstəmləkəçilik siyasətini yeni üsullarla davam etdir ən bolşeviklər N.Nərimanovu özlərinə müxalif sayırdı. Çar Rusiyası onu h əbs edərək Metex qalasında saxlayırdı və Sibirə sürgünə göndərmək barədə q ərar qəbul etmişdi. Hətta AXC daxili işlər naziri sərəncam vermişdi ki, N.N ərimanov görünən kimi həbs edilsin. Üzv olduğu partiyadan olan ortodoks bolşeviklər (solçular) isə onu, açıq-aydın təqib edir, xalqdan uzaqlaşdırır, xalqa qulluğunu “millətçilik” kimi qiymətləndirərək qəbahət hesab edirdilər. Sovet hakimiyy əti, bolşevik ideoloqları N.Nərimanovun vətənpərvərliyini, c əsarətini, xalqına ürək yanğısını və müstəqil dövlətçilik iddiasını bağışlamadı. O, 1925-ci ild ə müəmmalı bir vəziyyətdə vəfat etdi. N.Nərimanov vəfat etdikdən sonra onun siyasi f əaliyyəti tam unudulmağa başladı. Bel əliklə, N.Nərimanov 30 ildən çox bir müddət ərzində tarixdə sadəcə ədəbiyyat xadimi kimi qalmağa məhkum edilmişdir. N.Nərimanovun vəfatından sonra h əyat yoldaşı Gülsüm xanım azyaşlı oğlu Nəcəf ilə Bakıya köçmək fikrinə düşür. Lakin onların “həyatı təhlükə qarşısında ola biləcəyindən” bu fikirdən ç əkinir. N.Nərimanovun qardaşı qızı İltifat xanım dəfələrlə Kommunist Partiyasına daxil olmaq ist əyini bildirsə də ona “olmaz” cavabı verilir. Səbəbi isə N.N ərimanovla qohumluğu olmuşdur. 1957-ci ildə SSRİ-də baş verən bəraətlərdən sonra ona partiyaya daxil olmaq t əklif olunsa da, o, artıq bu təklifdən imtina etmişdir (430). S əciyyəvi haldır ki, 20-30-cu illərdə kommunistlər arasında milli təmayül ideologiyası ancaq Azərbaycana və N.Nərimanova məxsus deyildi. Müxtəlif vaxtlarda, miqyas v ə dərəcəsinə görə Azərbaycan kommunistlərindən Ə.Məmmədzadə, A.Əliyev, M.Əliyev, A.Yusifzadə, Y.Məlikov, D.Bünyadzadə, S.M.Əfəndiyev, H.Sultanov, Qazı Məmməd, H.Terequlov, Qədirli, B.Şahtaxtinski, Şirvani, Xanbudaqov, A.Kazımov, Ə.Əhmədov və başqaları da bu ideologiyaya malik idi. N.N ərimanov isə bunların sırasında həmin ideologiyanı daşıyan ən c əsarətli və parlaq bir siyasi xadim idi. N.Nərimanovun ölümündən sonra milli t əmayüllü kommunist hərəkatı Azərbaycanda xeyli zəiflədi. Məhz N.Nərimanovun siyas ətindən bəhrələnərək, 1924-cü ildə E.Xanbudaqov və 1927-ci ildə H.Cəbiyev milli t əmayül siyasətini davam etdirməyə cəhd göstərməyə çalışsalar da, N.N ərimanovun məqsədyönlü xətti ilə gedə bilmədilər. Həm N.Nərimanovun x əttinə zidd gedənlərin, həm də onun tərəfdarlarının bəziləri öz aralarında yola getm ədiklərinə görə, bəziləri millətçilik siyasətinə görə, bəziləri isə trotskiçi və başqa təmayüllü siyasətə uğradıqlarına görə 30-cu illər repressiyasının qurbanları oldular. N.N ərimanovun apardığı milli təmayüllü siyasət sovet hakimiyyətinin sonrakı dövründə müxtəlif şəkildə özünü büruzə vermişdir. 30-cu illərdə “N ərimanovçuluq” adlı cərəyana bağlılığı üstündə bir çox siyasətçilər ittiham edildil ər. Həmin illərin qanlı repressiyaları da bir növ N.Nərimanovun 70 mill ətsevərlik fəaliyyətinin kölgəsi altında aparılırdı. Heç bir şübhə yoxdur ki, XX əsrin 80-90-cı illərində sovet hakimiyyətinin mövcudluğu şəraitində tarix xalqımızı müst əqillik yolunda imtahana çəkərkən N.Nərimanovun 20-ci illərdə qoyduğu miras da öz h əlledici rolunu oynamışdır. 2.3. Sovetl əşmə ərəfəsində Azərbaycanda yaranmış vəziyyətin ümumi m ənzərəsi Az ərbaycanda bolşevik çevrilişi ərəfəsində sosial, iqtisadi və siyasi v əziyyətin mürəkkəb olduğu xarici sənədlərdə də konkret faktlarla göstərilmişdir (274-283). Qeyd edilir ki, eyni zamanda Az ərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökum ətinin də beynəlxalq vəziyyəti çətin və mürəkkəb olmuşdur (242, v.188). Bolşeviklərin qurulmaqda olan cəmiyyətlərinə və onların Azərbaycanda hakimiyy ətə gəlmək ehtimalına baxışlar da müxtəlif idi. Azərbaycanın görkəmli ictimai xadimi Əhməd Ağaoğlu sovet Rusiyasında yaranmaqda olan yeni hakimiyy əti “hökmfərma olan ideal” adlandıraraq onun prinsiplərini “Təyini- müq əddərati-milli, millətlərin federasyonu və daxili işlərdə millətlərin ixtiyaratı prinsipl əri” kimi qiymətləndirirdi (350, 19 iyun 1921, № 109). XX əsrin 30-cu ill ərində İstanbulda nəşr olunan “Azərbaycan yurd bilgisi” jurnalında Şəfi bəy Rüst əmbəyovun çap olunmuş xatirələrindən belə çıxır ki, AXC-nin bir sıra dövlət xadiml əri hakimiyyəti bolşeviklərə təslim etmək üçün münbit şərait yaradırdılar və “öz v əzifələrinin yüksəkliyindən və səlahiyyətlərindən istifadə edərək daim buna sövq v ə təhrik edirdilər” (20, s.17-18). Bolşeviklər 1920-ci ilin aprelində 1918-ci ild ə baş verən hadisələrin təkrarını istəmədiklərindən K.Nərimanovu seçdilər və b əzən onun apardığı siyasətlə hesablaşmaq məcburiyyəti qarşısında qaldılar. Yaranmış şəraitdə Bakıya və müsəlmanlara yaxşı bələd olan, böyük nüfuza malik olan N.N ərimanov bolşeviklər üçün yeganə uyğun namizəd idi. Türkiy ə tarixşünaslığında AXC-nin süqutunun və Azərbaycanın sovetl əşməsinin səbəbləri aktual mövzu olaraq qalır. Mehmet Sarayın fikrincə süqutun bir neç ə səbəbi var idi. Bu səbəblərdən biri olaraq o, müharibə nəticəsində iqtisadi sıxıntılar keçirən insanların sovet təbliğatına meyl etmələrini göstərir. Sovet t əbliğatının təsirli olmasının digər bir səbəbi kimi, Azərbaycana “xaricdən” heç bir yardımın olmamasından yaranmış “mənəvi düşkünlük və ümidsizliyi”ni qeyd edir. Hökum ətin vəd etdiyi torpaq islahatını və iqtisadiyyatın inkişafının gerç əkləşməməsini o, ölkənin düşdüyü böhranın səbəblərindən biri kimi göstərir. S əbəblər sırasında erməni silahlı qüvvələrinin milli hökumətin əleyhinə Qarabağda başladıqları hərbi separatçı əməliyyatları və bu səbəbdən Azərbaycan ordusunun Bakının köməyinə gələ bilməməsini də göstərir (87, s.48). İbrahim Yüksel AXC süqutunun s əbəblərini Azərbaycanda olan və bolşeviklərə rəğbət bəsləyən bir dəstə Osmanlı zabitləri ilə digər azərbaycanlı bolşeviklərin hökumət əleyhinə olan f əaliyyətində və bir neçə yerdə Azərbaycan dövlətçiliyinə qarşı qaldırılan silahlı Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|