HəSƏn həSƏnov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
71 separatçı hərəkatda görür və qeyd edir ki, milli hökumətə müxalif olanlar da bir yandan Qırmızı ordunun Azərbaycandan keçərək Qərb imperialistlərinə qarşı istiqlal mücadil əsi aparan Türkiyəyə yardıma gedəcəyi təbliğatını yayaraq işğala z əmin yaradırdılar (88, s.157). V.İmanov həmin dövrü belə qiymətləndirir: “Bolşeviklərin və bir neçə “marjinal təşkilatlarının” fəaliyyəti bir neçə ay içində genişlənmişdi. Türkiyə milliyyətçiləri, vaxtaşırı Xəlil və Nuri Paşa kimi əski Osmanlı paşaları və subayları bunları təşviq edirdilər. Eyni zamanda ermənilər də Az ərbaycana qarşı silahlı döyüş hərəkətinə gəlmişdilər” (83, s.199). Bu baxımdan B.Gökayın əsərini də qeyd etmək lazımdır. Əsərdə deyilir ki, “daha böyük çaplı bir savaşa girişmədən bolşevikləri yenmək mümkün deyildi. Bölgədən (Rusiyadan) g ələn bütün hesabatlar bolşeviklərin əsgəri yöndən güclü olduqlarını və cənub, q ərb, şərq cəbhələrində, Qafqazda irəliləmə etdiklərini göstərirdi”. Bu əsərdə Türkiy ə hökumətinin həmin problemə münasibəti də açıqlanır (90, s.60). Bizi maraqlandıran bir sıra məlumatları H.Baykaranın əsərində tapırıq. Əsərdən aydın olur ki, Noy Jordaniyanın dediyinə görə “Çiçerinin ağzından qaçırmış” olduğundan Rusiyanı Cənubi Qafqazı işğal etməyə “İngiltərə və onun baş naziri Lloyd Corc təşviq edirdi”. 1920-cı il aprelin 23-də Orconikidzenin Rostovdan Moskvaya gönd ərdiyi teleqramda deyilirdi: “Mustafa Kamal Paşa Az ərbaycandan xahiş edir ki, sovet qoşunlarını öz ərazisindən buraxsın, onlar Türkiy ənin müdafiəsi üçün Türkiyə sərhədlərinə gəlsinlər” (242, v.188). Xəlil Paşanın Atatürkə yazdığı məktub bizim mövzu üçün çox vacibdir. O yazır: “Mən buradan Bakıya, oradan da İrana hərəkət edəcəyəm”. H.Baykara bu məktubu d əyərləndirərək bizim üçün çox vacib olan əlavə edir: “Həqiqətdə isə nə ordu, nə baş komandanlıq, nə də bir hərəkat vardı”. Başqa bir mənbəyə istinadən H.Baykara qeyd edir ki, “X əlil Paşa Qızıl orduya rəhbərlik edərək” Anadoluya doğru hərəkət etm əkdə “Ənvər Paşanın milli mübarizəyə rəhbərlik etməsini təmin etmək” m əqsədi güdürdü. Kazım Qarabəkir Paşanın 1920-ci il aprelin 13-də Atatürkə m əktubunda deyilir ki, bolşeviklərin sosial yönümlü siyasətinin nəticəsidir ki, “müs əlmanlar bolşevikliyi asan və munis qəbul edir və qarşılayır”. Aprelin 23-də Kazım Qarabəkir Paşa “İslam dünyasının gələcəyi üçün Azərbaycanın bolşevikləşməsini gərəkli” sayır. Azərbaycan parlamentinin sonuncu iclasının iştirakçısı olan Əhməd Cavad Əmrə vəziyyəti belə dəyərləndirir: “Hürriyyətə, müst əqilliyə aşiq kiçik məmləkətin ümidsizlik içində qıvrılmasının ülvi bir lövh əsidir” (8, s.275, 264, 265, 276). Deyil ənləri düzgün qiymətləndirmək üçün qeyd etməliyik ki, o zamanlar bolşevik Rusiyası ilə kamalçı Türkiyə eyni düşmənə qarşı vuruşurdu. Bu dövl ətlərin maraqları bir çox hallarda üst-üstə düşürdü və dostluqları da bu zəmin üz ərində qurulurdu. Atatürkün sovet dövlətinə münasibətdə yeritdiyi siyasət tarixi reallığa əsaslanırdı. Onun Sovet İttifaqı tərkibində yaşayan türkdilli xalqların çağdaş və gələcək taleyinə aid siyasəti də, fikri də uzaqgörənliyi ilə seçilir. İlk əvvəl biz bunu Türkiyənin, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda aktiv 72 mövqeyind ə və xüsusən Naxçıvan məsələsinin həllində uğurlu siyasətində görürük. H.Baykara xüsusi vurğulayır ki, Atatürk Kazım Qarabəkir Paşa kimi “bolşevizm haqqında romantizmə və vəcdə, ideologiya çaşqınlığına məruz qalmamışdır” (8, s.266). Mehmet Saray “Atatürkün Sovet politikası” əsərində o zamanlar Xarici İşlər Naziri olan Əhməd Muxtar bəyin 13 fevral 1921-ci ildə TBMM-dəki çıxışını vermişdir. Əhməd bəy çıxışında Rusiyada Türkiyənin laqeyd qala bilmədiyi xalqların yaşadığını göstərərək deyir: “Rusiyaya qarşı göstərdiyimiz təmayülün b əlkə də mühüm bir səbəbi o millətlərə aid olan alaka-i kaviədir. Onların səadətini, onların istiqlalını təmin etməkdir. Bu məqsədi ixtilafa meydan vermədən həll edə bils ək, böyük bir müvəffəqiyyət olur” (86, s.4). Atatürkün dediyi “bizim bu dostumuzun (SSRİ-nin - H.H.) yönətimində dil bir, inanc bir, öz bir qardaşlarımız vardır. Onlara arxa durmağa hazır olmalıyıq! “Hazır olmaq” yalnız o günü susub gözl əmək deyildir, hazırlaşmaq lazımdır... Mənəvi körpüləri sağlam tutaraq. Onların bizə yaxınlaşmasını gözləməli deyilik, bizim onlara yaxınlaşmamız g ərəkdir” (86, s.31) fikri XX əsrin 90-cı illərində Türkiyə-Azərbaycan əlaqələrinin yeni müst əvidə qurulmasının əsasını təşkil etdi və Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması ilə nəticələndi. N.N ərimanovun milli dövlətçilik baxışlarının formalaşmasına, heç şübhəsiz, Rusiyada Xalq Mill ətlər Komissarlığında topladığı təcrübə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyy ətinin təcrübəsi və 1920-ci ilin apreli ərəfəsində Azərbaycanda yaranmış ictimai-siyasi və iqtisadi vəziyyət ciddi təsir göstərmişdi. 1920- ci ilin aprel ayı ərəfəsində Azərbaycanda ümumi vəziyyət necə idi? Ona qısa olaraq nəzər yetirək. Az ərbaycan müstəqillik yoluna çıxdıqda Rusiya ilə münasibətləri bir çox mane əyə rast gəldi. Rusiyanın Azərbaycandakı maraqları müstəqilliyin tanınmasını şübhə altına alırdı. Bu maraqlar ermənilərin maraqları ilə üst-üstə düşdüyündən erm əni-rus alyansının siyasəti müxtəlif yollarla və üsullarla həyata keçirilməkdə idi. Bu maraqlar silsil əsinin əsas ideoloqları daha çox ermənilər və ermənipərəst rus aliml əri idi. Onların birgə maraqları nədən ibarət idi? Az ərbaycan dövlətçiliyinin düşmənləri onun bir hissəsinin Rusiyanın əyaləti o laraq qalmasını, digər bir qismi isə yaranmaqda olan Ermənistan dövlətinə birl əşdirilməsini istəyirdilər. Bildirirdilər ki, azərbaycanlılar dövlət yarada bilsələr v ə o tanınsa, gərək bu dövlət üç “məhrum” üstündə qurulmuş bir dövlət olsun, yəni aktiv geopolitik v əziyyətdən məhrum olsun; Türkiyə ilə sərhədi və Xəzər dənizinə çıxışı olmasın; maddi nemətlərdən, Bakı neftindən, müstəqil milli-siyasi idarəçilik hüququndan m əhrum olaraq müştərək bir dövlət yaransın, yəni yaranacaq dövlətdə az ərbaycanlılarla yanaşı rus və ermənilərin tam hakimlik hüququ olsun. Bel ə bir vəziyyətdə Azərbaycanda türk ordusunun başçısı Nuru Paşa Az ərbaycan hökumətinin təkidi ilə ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Türk inqilabçılarına həmrəylik Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən deyil, Az ərbaycan kommunistləri tərəfindən göstərildi. Türkiyədə baş verən milli-azadlıq Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|