77
mühafiz
ə etmək sahəsində işimlə əlaqədar olaraq mən tez-tez Nərimanovla
görüşməli olurdum... Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin çətin
dövrlərində onun
B
akıda müsəlman sənət abidəsi olan Xan sarayının mühafizəsi işinə nə qədər
diqq
ət yetirməsi, ona təşkilati yardım göstərməsi, bizim Bakı təbliğ-tənqid
teatrımızla necə yaxından maraqlanması yadımdadır...” (387, 1925, № 18, s.3).
N.N
ərimanov Novruz bayramının ümumxalq bayramı şəklində qeyd olunması
haqqında qərar qəbul etmişdir (156).
1920-
ci il mayın 15-də Xalq Maarif Komissarlığı bütün qəza komitələrinin
n
əzdində maarif şöbələrinin təşkili haqqında 2 nömrəli dekret qəbul etmişdir (191,
v.15). Bundan sonra m
əktəblərin təşkilində, onların tikintisində,
dərslik və başqa
d
ərs vəsaitləri ilə təchiz olunmalarında, müəllimlərin toplanması və
hazırlanmasında silsilə tədbirlər görülmüşdür. Azərbaycan dilli mütəxəssislərin
hazırlanmasına xüsusi diqqət yetirilmişdir (193, v.910). Bir-birinin ardınca ali və
orta ixtisas m
əktəbləri yaradılmışdır. Bakı Dövlət Universitetinin 1920-ci il aprel
çevrilişi ərəfəsində iki fakültəsi (tibb və tarix-filologiya fakültələri) var idi.
N.N
ərimanovun səyləri nəticəsində universitetdə 1921-ci
ildə fizika-riyaziyyat
fakült
əsi, 1923-ci ildə ictimai elmlər fakültəsi, 1924-cü ildə isə pedaqoji fakültə
t
əşkil olunmuşdur. 1920-ci ildə Politexnik institutu, 1922-ci
ildə Teatr məktəbi
(209, v.107) yaradılmışdır. Azərbaycanlı tələbələr Rusiyanın bir çox
universitetl
ərinə oxumağa göndərilmişlər (177, v.380). Avropada oxuyanlara
xüsusi qayğı göstərilmişdir (177, v.212). N.Nərimanov həmin gənclərə daim diqqət
göst
ərmişdir.
N.N
ərimanovun milli-mədəni inkişafa xüsusi qayğı göstərməsini
Az
ərbaycan İnqilab Komitəsinin dekretləri də təsdiq edir. Azərbaycanın incəsənət
abid
ələrinin qorunması (156, s.96), universitet müəllimlərinin (156, s.406) və
t
ələbələrinin sosial təminatı (156, s.105), Azərbaycan dilinin məktəblərdə tədrisi
(156, s.208), Az
ərbaycan dilində dərsliklərin yazılması (156, s.322), universitetə
q
əbul olunacaq tələbələrin sayının təxminən iki-üç dəfə artırılması (156, s.365),
ümumi m
əcburi ibtidai təhsil (156, s.302) və texniki peşə təhsili (156, s.184) və s.
haqqında dekretlər qəbul olunmuşdur.
1920-ci
ilin ilk t
ədris ili başlayarkən artıq Azərbaycanda 79,4 min şagird
t
əhsil almağa başladı. 965 ümumtəhsil məktəbi açıldı. 107 klub və 61 kitabxana
mövcud idi (42, s.164-
181). Bakı Universitetinə 1430 nəfərin qəbuluna dair qərar
verildi. Onlardan 500 n
əfəri tibb fakültəsinə qəbul edilməli idi (12. s.54). 1923-cü
ild
ə Azərbaycanda ən azı 951 məktəb açıldı (201, v.43) və bu məktəblərə 80 minə
yaxın şagird cəlb olundu. Onlardan 40 mini milliyyətcə azərbaycanlı idi (213,
v.190).
N.N
ərimanovun təşəbbüsü ilə Azərbaycan təhsilinin inkişafı üçün və ali
m
əktəblərdə milliyyətcə azərbaycanlı müəllimlər çatışmadığı üçün, Azərbaycan ali
m
əktəblərində dərs deməyə və tədqiqat işləri aparmağa başqa nüfuzlu ali
m
əktəblərin ən görkəmli müəllimləri və elm adamları dəvət olunmuşlar.
78
Az
ərbaycanda çalışan professor P.K.Juze Azərbaycanda tədrisin və elmin inkişafı
üçün görk
əmli professorları, alimləri dəvət etmək
məqsədilə Xalq Maarif
Komissarlığı tərəfindən Moskva, Petroqrad, Simbirsk şəhərlərinə xüsusi ezam
olunmuşdur. Həmin illərdə Azərbaycana gələrək fəaliyyət göstərənlərdən tarixçi
L.A.İşkov, kimyaçı P.İ.Kuznesov, geoloq P.P.Pyatniski, hidravlika sahəsində
İ.Q.Esman, mühəndislik sahəsində K.V.Pokrovskiy, həkim İ.İ.Şirokoqorov,
şərqşünas A.N.Samoyloviç, türkoloq N.İ.Aşmarin, şərqşünas V.V.Bartold, dilçi
N.N.Marr, tarixçi A.S.Qubaydulin, fizik E.B.Lopuxin, şərqşünas P.K.Juze,
şərqşünas A.O.Makovelskiy, filosof A.D.Qulyayev, həkim N.Q.Uşinskiy, geoloq
İ.M.Qubkin, kristaloqraf-mineraloq S.M.Romanov, elektrotexnik Z.B.Glyaşeviç,
tarixçi L.İ.Baybakov, sənətşünas V.M.Zummer, tarixçi akademik Meşşaninov,
E.A.Paxomov, türkoloq aliml
ər Bəkir Çobanzadə, Miller, A.R.Zifeldt, R.O.Şor və
başqalarının adlarını çəkmək olar (148, s.219-226). Konservatoriyaya gələrək
çalışanlardan isə Presman, Borisenko, Kozolupov, Konyus, Berlin, Samuelsoqn,
Barabeyçik, Tarnovskiy v
ə başqalarını göstərmək olar (198, v.220).
N.N
ərimanovun qayğısı sahəsində Azərbaycan kitabxanaları dünyanın ən
dəyərli
əsərləri ilə zənginləşdirilmişdir (198, v.126).
1924-cü
il martın 20-də Moskvada partiyanın siyasi bürosunda
N.N
ərimanovun təklifi ilə məsələ müzakirə olunmuşdur. O, Feliks Dzerjinskinin
fikrinin
əleyhinə gedərək neftdən gələn gəlirin böyük bir hissəsinin Azərbaycanda
maarifin v
ə səhiyyənin inkişafına xərclənməsi məsələsini qoymuşdur.
N.N
ərimanov buna nail olmuş və öz tövsiyələrini Xalq Komissarları Sovetinin
s
ədri Q.Musabəyova yazmışdır (328).
N.N
ərimanovun fəal iştirakı ilə Bakıda misilsiz bir tədbir - Şərq xalqlarının
birinci qurultayı keçirilmişdir. O, qurultayda Təbliğat və Fəaliyyət Şurasına rəhbər
seçilm
əyə namizəd olmuşdur. Amma Orconikidzenin təklifi ilə N.Nərimanov bu
işdən uzaqlaşdırılmışdır.
1920-
ci ilin sentyabrında Azərbaycan maarif və mədəniyyət işçilərinin ilk
qurultayı keçirildi. Bu qurultayın sənədləri ilə tanış olarkən N.Nərimanovun və
onun hökum
ətinin gördüyü əzəmətli işin əhəmiyyəti bir daha aydın olur (350, 30
sentyabr 1920, № 64; 3 oktyabr, № 66;
11 oktyabr, № 73; 12 oktyabr, № 14).
1921-
ci il mayın 6-9-da I Ümumazərbaycan sovetlər qurultayında
N.N
ərimanov hökumətin fəaliyyəti haqqında, D.Bünyadzadə isə maarif sahəsində
hesabat vermişlər. Hesabatlar, N.Nərimanov başda olmaqla, hökumətin
Az
ərbaycanda mədəniyyətin inkişafında xüsusi rol oynadığını sübut edir.
N.N
ərimanovun SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri vəzifəsində
gördüyü işlərin hamısını sadalamaq və təhlil
etmək mümkün olmasa da, bir
neç
əsini qeyd etmək lazımdır. O.Y.Şmidtin redaktorluğu ilə nəşr olunan “Böyük
sovet ensiklopediyası”nın yaradılması haqqında qərarı N.Nərimanov vermişdir.
N.N
ərimanovun təşəbbüsü ilə SSRİ MİK-in müzakirəsinə Azərbaycan Politexnik
İnstitutunun vəziyyəti haqqında məsələ çıxarılmış və Rusiyanın maarif ocaqlarının