HəSƏn həSƏnov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
87 M.S.Ordubadi N.N ərimanov haqqında xatirələrində yazırdı ki, “onun n əzəriyyəsində kommunizm ilə islamiyyəti barışdırmaq fikri mühüm bir yer tuturdu”. N.N ərimanov din xadimləri ilə birbaşa ünsiyyətə girmiş, onları öz iş otağında qəbul etmişdır. M.S.Ordubadi buzovnalı Molla Mirzə Əli ilə N.N ərimanovun mehriban və dostcasına görüşünün şahidi olmuşdur. M.S.Ordubadinin dediyin ə görə, “partiya bu nəzəriyyəni məhv etmək üçün bütün qüvv əsini sərf edirdi” (424, 1990, 13 aprel). Hətta Mirzəbala Məmmədzadənin etirafına görə, N.Nərimanov sovet respublikalarında dinlə aparılan mübarizənin Şərqə heç bir xeyir vermədiyini təkidlə irəli sürmüşdür (78, 1 avqust 1924, № 21, s.11). N.N ərimanovun İslam dini və dövlət arasında münasibətinə aid maraqlı fikirl əri Çiçerinə yazdığı məktubdan aydın olur. Məktubda xüsusi qeyd olunur ki, sovet hakimiyy əti dövründə solçu kommunistlərin səyi nəticəsində müsəlman din xadiml əri ilə hökumət arasında müəyyən qarşıdurma əmələ gəlmişdir. Bu qarşıdurmanı aradan qaldırmaq üçün N.Nərimanov bir neçə təklif irəli sürmüşdür. Onun t əkliflərinin əsas mahiyyəti ondan ibarət olmuşdur ki, sosializm və İslam bir- birin ə qarşı durmadan fəaliyyət göstərə bilərlər. N.Nərimanov din məsələləri ilə əlaqədar Məhəmməd Peyğəmbərin kəlamlarını da xatırlatmışdır: “Cənnət anaların ayağı altındadır”, “Elmin arxasınca get, hətta o, Çində olsa da”. Bu fikirlər nəinki bizim qanunlara zidd deyil, h ətta uyğundur. N.Nərimanov Azərbaycan c əmiyyətində hökm sürən daha bir kəskin problem haqqında da danışmışdır. O deyirdi ki, çoxarvadlılığın aradan qaldırılması nəinki Qurana zidd deyil, hətta onun t ələbləri ilə səsləşir. N.Nərimanov Avropada ruhanilərlə sıx əlaqədə olan dövl ətlərin fəaliyyətini xüsusi qeyd etmişdir. O, misal gətirirdi ki, Avropa din xadiml əri xüsusi dövlət məktəblərini bitirirlər və fəaliyyət dövründə dövlətdən maaş alırlar. İslam din xadimləri isə ancaq əhalidən aldıqları pul hesabına dolanırlar. Bizim hakimiyyət İslam din xadimlərinin fəaliyyətinə məhdudiyyət qoyaraq əslində onların gəlirini kəsir, bu da onlarda narazılıq yaratmaya bilməz. Biz İslam din xadimlərini inandırmalıyıq ki, onlar bizim hakimiyyətimiz dövründə heç bir t əqibə məruz qalmayacaqlar. N.Nərimanov yazırdı ki, sovet hökuməti onlara yas m ərasimlərində iştirak etməyi, məsciddə dua etməyi, kiminsə xahişi ilə Quran oxumağı qadağan etməməlidir. Biz hər bir şəxsə icazə verməliyik ki, m əktəbdən kənarda öz övladına Quranı və dinin əsaslarını öyrətsin. Biz icazə verm əliyik ki, yeni evlənənlər dövlət qeydiyyatından sonra məscidə gedib kəbin k əsdirsinlər. Kəbinin bir üstünlüyü var, o da ondan ibarətdir ki, ailə pozularsa, kişi qadın qarşısında maliyyə öhdəliyi götürür. Belə bir öhdəliyin dövlət tərəfindən də bir qayda olaraq q əbul olunmasını biz fikirləşməliyik. N.N ərimanovun mövqeyinə görə hökumət çoxpilləli dini şuralar yaratmalı, h ər məscidin dindarları öz mollasını seçki yolu ilə müəyyənləşdirməli, hər milli respublikanın ali ruhanisi ruhanilər tərəfindən seçilməli, hər bir ərazidə Ali dini şura yaradılmalıdır. 88 N.N ərimanov dinin məktəbdə öyrənilməsi məsələsini yolverilməz hesab etmiş və bunu hər hansı ruhani-müəllimin öz dinini başqasından daha üstün kimi q ələmə verəcəyi və hətta ola bilsin, digər dini pisləyəcəyi ehtimalı ilə izah etmişdir. N.N ərimanov insanları panislamizmdən qorxmamağa çağırmışdır. Onun fikrinc ə, panislamizm dini düşüncənin deyil, ziyalı düşüncəsinin məhsuludur. N.N ərimanov deyirdi ki, bu yolda bizim əsas vəzifəmiz siyasətimizin mahiyyətinin aydın olmasıdır. O, müsəlman dövlətlərinin ilk növbədə müstəmləkəçilikdən azad olunmasının tərəfdarı olmuşdur. N.Nərimanov belə fikirləşirdi ki, müsəlman dövl ətləri olan Türkiyə, İran, Əfqanıstan öz milli hökumətlərindən başqa heç kim t ərəfindən idarə olunmamalıdır. N.N ərimanov açıqca deyirdi ki, biz gərək bəzi müsəlman ərazilərində (Kazan, Krım və Bakı) İslam din xadimlərinin qurultaylarını keçirək və qaldırdığım bütün məsələləri, xüsusən də “azad məscid”, “sovet hakimiyyətinin İslam dövlətlərinə yönəlik siyasəti” kimi vacib problemləri oralarda müzakirə edək (321, v.49-58). Bel əliklə, N.Nərimanov sovet dövlət sistemi şəraitində yaşamasına baxmayaraq, İslam dini problemlərinin həllinə, din xadimlərinə, dini ocaqlara, müq əddəs yerlərə, dini bayramlara və günlərə xüsusi hörmətlə yanaşmış, islamiyy əti kommunizmlə barışdırmağa səy göstərmiş, dini baxımdan müqəddəs sayılan yerlərin qorunması üçün əlindən gələni etmişdir. N.N ərimanovun Azərbaycan dilinin dövlət dili statusu alması uğrunda apardığı siyasət. N.Nərimanovun milli dövlətçilik baxışlarında Azərbaycan dilinə qayğı başlıca yer tutmuşdur. Onun maarifçilik fəaliyyətində ana dili bir problem kimi daim ön planda olmuşdur. N.N ərimanov hələ 1899-cu ildə Bakıda “Türk-Azərbaycan dilinin müxtəsər s ərf-nəhfi” əsərini çap etdirmişdir. Sonralar N.Nərimanov yazırdı: “Mən bu sərf və n əhvi o vaxtlar yazmışam ki, “millətçilər” o vaxt hələ türk (Azərbaycan) dilinin s ərf və nəhfi olduğunu bilmirdilər” (361, aprel 1917, № 18). 1919-cu ild ə Moskvada çalışarkən ona Əfqanıstanın sovet Rusiyasındakı s əfirini qəbul etmək tapşırılmışdır. N.Nərimanov onunla Rusiya hökumətinin adından danışsa da, Azərbaycan dilində söhbət aparmışdır (307, t.2, s.231). Hakimiyy ətə gələndən sonra N.Nərimanovun ana dilinə sədaqəti qüvvədə qalmışdır. Azərbaycan dili N.Nərimanovun fərmanı ilə dövlət dili statusu almışdır. N.N ərimanov bütün idarələrdə yazı işinin rus dili ilə yanaşı, Azərbaycan dilində də aparılması barədə sərəncam vermişdir. 1920-ci ilin avqustunda İnqilab Komitəsinin xüsusi dekreti il ə məktəblərdə “Ana dili”nin tədris olunması qərara alınmışdır. Kadr çatışmazlığı ilə əlaqədar olaraq, bəzən məktəblərdə Azərbaycan dilini bilm əyənlər bu dilin tədrisi ilə məşğul olurdular (204, v.54; 232, v. 1). 1921-ci ilin avqustunda İnqilab Komitəsinin qərarı ilə bütün dövlət idarələrində kargüzarlığın Az ərbaycan dilində aparılması haqqında qərar qəbul olunmuşdur. Azərbaycan dilind ə savadlı məmurlar hazırlamaq üçün xüsusi dərnəklər təşkil edilmişdir (211, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|