HəSƏn həSƏnov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
103 v əziyyətdə həyata keçirdiyi milli maraqlara söykənmiş, düşünülmüş dövlət siyasəti h əlledici rol oynadı. Türkiyədən Moskvaya gedən və Moskvadan Türkiyəyə qayıdan bütün nümayəndə heyətləri ilə N.Nərimanov şəxsən görüşmüşdür və bir çox hallarda t əkbətək danışıqlar aparmışdır. Fikrimizc ə, şifahi bəyanatdan əlavə N.Nərimanovdan rəsmi sənəd, yəni Erm ənistan-Azərbaycan sazişi tələb olunmuş, lakin N.Nərimanov bundan imtina etmişdir. N.Nərimanovun bəyanatında Naxçıvana aid bir xüsusiyyət diqqəti cəlb edir. Əgər N.Nərimanov bəyanatında Zəngəzurdan sovet Azərbaycanının qoşununu çıxarmağı vəd vermişdirsə, Naxçıvan və Qarabağ barəsində belə vəd verilm əmişdir. Naxçıvan əhalisinin heç bir şərtlə Ermənistana tabe olmayacağı erm ənilərə də, Azərbaycan rəhbərliyinə də yaxşı məlum olmuşdur. Ermənistan və Az ərbaycan artıq Rusiya dövlətinin maraq və təsir dairəsində olduqlarından erm ənilər anlayırdılar ki, onlar istədikləri üsulla, yəni hərb və etnik təmizləmə yolu il ə Naxçıvana hakim ola bilməyəcəklər. Fikrimizcə, ermənilərin bu addımı xüsusi t ədqiqata möhtacdır. 1920-ci il dekabrın 2-də Rusiya ilə Ermənistan arasında imzalanan sazişdə Zəngəzur Ermənistan ərazisi kimi göstərilmişdir, Naxçıvan və Qarabağ haqqında isə heç bir qeyd yoxdur. O zamanlar ərazilərin səsvermə yolu ilə dövlət mənsubluğunu mü əyyənləşdirmək praktikası geniş yayılmışdır. Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın t ərkibində qalmaq məsələsində də həmin üsuldan istifadə olunmuşdur. Bundan başqa, Zaqatala dairəsinin taleyinin həllini də Azərbaycan Milli Şurası yerli əhalinin öhdəsinə buraxmışdı (349, 3 noyabr 1918, № 92). Sorğu nəticəsində bu ərazinin taleyi Azərbaycanın xeyrinə həll olunmuşdur. Qars vilayətinin də tabeliyinin əhalinin istəyi nəzərə alınmaqla həlli təklif olunmuşdur. Bel əliklə, Naxçıvanın Ermənistana verilməsi məsələsi Naxçıvan əhalisinin öhd əsinə buraxılmış, yəni onların rəyi həlledici rol oynamışdır. O ki qaldı Naxçıvanın əhalisinin iradəsinə, o zamanlar Naxçıvan qəzasında və Şərur- D ərələyəzdə əhalinin əksəriyyəti azərbaycanlı idi (218, v.60-61). Təklif olunan əhalinin iradəsinin ifadəsi Naxçıvanda hələ AXC dövründə, Paris sülh konfransı ərəfəsində keçirilmişdi. Azərbaycanın Naxçıvanla bağlı addımını bu torpaqdan imtina kimi deyil, sad əcə siyasətə məlum və nəticəsi qabaqcadan bəlli olan taktiki addım kimi qiymətləndirmək lazımdır. Naxçıvanda rəy sorğusu keçirilərkən heç bir gözl ənilməz hadisə baş vermədi. Əhalinin 90%-i Naxçıvanın Azərbaycanın t ərkibində qalmasına səs verdi (54, s.301). N.Nərimanov bütün bunlarla kifay ətlənməyərək Türkiyə ilə danışıqlara başlamışdır. T.Köç ərli “Qarabağ” əsərində belə bir nəticəyə gəlir ki, “əgər N.Nərimanov Dağlıq Qarabağla Zəngəzurun “dərhal və danışıqsız Azərbaycana birləşdirilməsi” namin ə Naxçıvandan imtina etmək tələbinə “bəli” desəydi, şübhəsiz, Naxçıvanın Erm ənistana verilməsi gerçəkləşərdi” (43, s.360). Müəllif Naxçıvan probleminin h əllini N.Nərimanovun uğuru və S.Orconikidzenin uğursuzluğu kimi qiym ətləndirir (43, s.378). Çünki Orconikidze və Kirov rus-türk danışıqları 104 ərəfəsində, 1921-ci il yanvarın 2-də RK(b)P MK-nın bütün üzvlərinə tamamilə m əxfi məktubda yazırdılar: “...türklər Naxçıvanda öz bufer zonalarını yarada bil ərlər. Onlar burada xüsusi xanlıq yaratmaq istəyirlər. Onların əlində Təbriz d əmiryolu olacaq, bizi İrandan ayıracaq və Ermənistanı parçalayacaq”. N.N ərimanov Naxçıvanın taleyi ilə bağlı öz diplomatik-siyasi mübarizəsini davam etdirmişdir. Şahtaxtinski Moskvadan xalq xarici işlər komissarı M.Hüseynova yazırdı ki, Türkiyə-Rusiya danışıqlarında məhz Azərbaycanın təkidi il ə Naxçıvan məsələsinin müzakirə edilməsinə və Türkiyənin təkidi ilə Az ərbaycanın xeyrinə həllinə nail olmuşdur (251, v.138). Azərbaycan tərəfi 1921- cü il avqustun 14-d ə Naxçıvan rəhbərliyinə teleqram vuraraq tələb etdi ki, “Erm ənistan XKS tərəfindən göndərilən bütün ermənilər təcili olaraq Naxçıvandan çıxarılsınlar”. Həmin teleqramın bir surəti də Ermənistan rəhbərliyinə gönd ərilmişdir (212, v.36). N.N ərimanovun tapşırığı ilə Azərbaycanın Moskvadakı səlahiyyətli nümay əndəsi M.Hacinski Moskvada ezamiyyətdə olan Türkiyə nümayəndə hey ətinin başçısı Bəkir Sami ilə görüşərək ermənilərin əsassız olaraq iddia etdikləri əraziləri, xüsusən də Naxçıvan problemini müzakirə etdilər. N.Nərimanovun nümay əndələri Türkiyə tərəfinin problemlərə siyasi müdaxiləsinə razılığını aldılar. Bir neç ə gündən sonra Bəkir Saminin Leninlə görüşündə bu razılığın nəticəsi özünü büruz ə verdi. Məhz bu danışıqlar nəticəsində Naxçıvanla bağlı Qars müqavil əsinin əsası qoyuldu. Qars müqaviləsinin bir çox vacib xüsusiyyəti var idi: Türkiy ə əslində nəinki öz sərhədlərini, hətta iki sovet respublikası arasında da s ərhədlərin müəyyənləşməsində öz kəsərli sözünü dedi. Türkiyənin Azərbaycanla Erm ənistan arasında, sərhədlərin müəyyənləşməsində iştirakı, sözsüz ki, onun həm öz m ənafeyi, həm də Azərbaycana qarşı xüsusi münasibətinin təzahürü idi. Bel əliklə, 1921-ci il martın 16-da Moskva, oktyabrın 13-də isə Qars müqavilələri bağlandı. Bu müqavilələrin həm Azərbaycan, həm də Türkiyə üçün tarixi əhəmiyyəti var idi. Azərbaycan, nəhayət, Ermənistan ilə sərhədlərini beynəlxalq s ənədlə, Türkiyə hamiliyi və Rusiyanın iştirakı ilə rəsmiləşdirdi. Türkiyə üçün bu s ənədin tarixiliyi ondan ibarət idi ki, bir dövlət olaraq beynəlxalq həyatdan təcrid olunmadan çıxdı, qonşuları ilə sıx və qarşılıqlı iqtisadi və diplomatik əlaqələrini t ənzimləyən sazişləri əldə etdi. M.Qasımov yazır ki, Türkiyə ona zorla qəbul etdiril ən Sevr müqaviləsinə qarşı Rusiya ilə birlikdə Azərbaycan, Gürcüstan və Erm ənistanın dəstəyini aldı; dünyaya, xüsusən Antanta ölkələrinə Sevr müqavil əsinin iflasa uğrayacağını göstərdi; üç Cənubi Qafqaz respublikası, xüsus ən Ermənistanla münasibətlərini tənzimlədi; özünün Güney Qafqaz respublikaları ilə olan sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etdi (10, s. 109-110). Türkiy ə hökuməti Azərbaycan və Ermənistanın Qars müqaviləsinə imza atmasına v ə bu istəyin reallaşmağında N.Nərimanova ümid bəsləyirdi. Türkiyə rəhbərliyi Erm ənistan rəhbərliyinin Qars müqaviləsindən imtina edəcəyindən narahat idi. N ərimanov bu məsələnin həllində sərt mövqe nümayiş etdirmişdir. N.Nərimanov Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|