HəSƏn həSƏnov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
99 tabeliyin ə keçdilər. Qərar nəzərdə tuturdu ki, sonralar xüsusi Bakı partiya təşkilatı v ə bu təşkilatın müstəqil Bakı Komitəsi yaransın (147, s.461). Buradan yeganə aydın nəticə əldə olunur. Moskva, Bakı partiya təşkilatının Azərbaycan Kommunist Partiyasının tərkib hissəsi olmadığını qeyd edərək, Bakının da Az ərbaycanın tərkib hissəsi kimi tanınmadığını təsdiqləyirdi. Beləliklə, bolşevik Rusiyasının ali məqsədi Azərbaycanı iki hissəyə parçalamaq və onları ayrıca inzibati vahid şəklində sovetləşdirmək idi. Bu hissələrin biri milli simasını itirmiş, ruslaşmış və erməniləşmiş Bakı vilayəti, o birisi isə ərazisi hədsiz parçalanmış, kiçilmiş, sərhədləri Rusiya və Ermənistan ilə məhdudlaşan, beləliklə, heç bir strateji m əna kəsb etməyən, milli yönümlü Azərbaycan Sovet Respublikası olmalı idi. H ətta Azərbaycan və Bakı ayrılmaz ərazi kimi tanınandan sonra da rus-erməni bolşevik cütlüyü bu məqsədlərindən dönmürdülər. N.Nərimanov bu məkrli planlarla ist ər hakimiyyətə gəlmək ərəfəsində, istər də hakimiyyətə gələrək mübariz ə aparmış, bu planları pozmuş, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü, Bakının milli simasını saxlamış və paytaxt kimi tanınmasına nail olmuşdur. N.Nərimanov Orconikidze il ə danışıqlarında birmənalı olaraq Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz q əzasının, Ordubad, Qarabağ və Zəngəzurun mübahisəsiz Azərbaycanın torpaqları olduğunu təkrar-təkrar onun nəzərinə çatdırmışdır (161, s.34). Aprelin 30-da Az ərbaycan sovet hökuməti N.Nərimanovun adından nota gönd ərərək Ermənistan hökumətindən üç gün ərzində Qarabağı və Zəngəzuru Erm ənistan qoşunlarından təmizləməyi, öz s ərhədlərinə çəkilməyi və millətlərarası qırğını dayandırmağı tələb etdi. Əks təqdirdə Azərbaycan özünü Ermənistanla müharib ə vəziyyətində hesab edəcəkdi. Eyni məzmunlu nota Ermənistan hökum ətinə XI Qırmızı ordu rəhbərliyi adından da göndərildi. Erm ənilərin cavabı isə həmişə olduğu kimi idi. Belə ki, guya Azərbaycan ərazisində erməni qoşunu yoxdur və Qarabağ erməniləri qurultaylarında özlərini Erm ənistanın tərkib hissəsi olduqlarını elan etmişlər. O ki qaldı Zəngəzura, onlar əsassız olaraq belə bir fikir irəli sürürdülər ki, guya bu ərazidə Azərbaycan qanunları heç vaxt hökm sürməmişdir. Onların fikrincə, Zəngəzurun Azərbaycana aidiyy ətinə nə hüquqi, nə də faktiki bir əsas vardır (176, v.7). Buna əlavə olaraq Erm ənistan Azərbaycan sovet hakimiyyətini Mustafa Kamal Paşa ilə əlaqədə olmaqda ittiham edirdi (176,v.5). 1920-ci ilin may ında Ermənistanın daşnak hökuməti sovet Rusiyasına müraci ət edərək Azərbaycanla sərhədlərin həllində vasitəçi olmağı xahiş etdi (179, v.8). Sovet Rusiyası vasitəçilik hüququndan istifadə edərək ermənilər tərəfindən mübahis əli elan olunan ərazilərə qoşun yeritdi (179, v.6). 1920-ci ilin iyulunda da Erm ənistan öz qoşunlarını Qazax tərəfdən Azərbaycana yeritdi (180, v.3). Həmin hücumu Az ərbaycan tərəfinin hücumuna qarşı əks hücum adlandırsalar da (180, v.5), əslində bu, məkrli planın tərkib hissəsi idi. Yəni Azərbaycanı bu hissədə Gürcüstanla s ərhədlərdən məhrum etmək idi. 100 Avqustda is ə Ermənistan öz sərt mövqeyini bir daha bildirdi. Onun mövqeyinin mahiyy əti bundan ibarət idi ki, Ermənistan Azərbaycanla sərhədlərini Az ərbaycanla deyil, Rusiya ilə müəyyənləşdirməlidir (180, v.2a). Sovet Rusiyas ının siyasətində üç ərazi (Naxçıvan, Qarabağ, Zəngəzur) üstünd ə bəzən süni olaraq mübahisələr yaradılırdı. Bunlardan Ermənistanda və Az ərbaycanda sovet hakimiyyətini qurmaq üçün şirnikdirici amil kimi istifadə olunurdu. Əvvəlcə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduğundan bolşeviklər bu ərazilərin Azərbaycan torpağı olduğunu təsdiq etdilər. Sonra isə onlar bu ərazilərin “mübahis əli” olduğunu iddia etdilər və nəhayət, Ermənistanda sovet hakimiyyəti qurulark ən rus siyasətinin əsl üzü açıldı. Ərazilərin üçünün də ermənilərə verilməsi t ələb olundu. 1919-cu ilin ax ırlarından Naxçıvanda daşnaklar əsl müharibəyə girəndən sonra Türkiy ə qoşunları Naxçıvanda həm hərbi, həm də siyasi vəziyyətə müdaxilə etm əyə başladılar. 1920-ci ilin yazında Naxçıvanda hakimiyyət Türkiyə ilə sıx əlaqə saxlayan çar zabiti Kəlbəli xan Naxçıvanskinin əlində idi. Türk generalı Kazım Qarabəkir Paşa Naxçıvanı və ətrafını tam mənada öz himayəsi altına götürmüşdü. 1920-ci ilin martında Naxçıvana Əli Teymur bəyin başçılığı altında türk ordusunun bir d əstəsi daxil oldu və erməni dəstələrinin Naxçıvana müdaxil əsinə qarşı mübarizəni gücləndirdi. Bakıda sovet hakimiyyətinin qurulması Naxçıvanda hələ öz nəticələrini vermirdi. Bakıda sovet hakimiyyəti qurulandan iki ay sonra B əyazitdən və İqdırdan Cavid bəyin başçılığı ilə 9 minlik türk diviziyası Naxçıvana daxil oldu. Yalnız bir ay sonra, 1920-ci il iyulun 28-də XI Qırmızı ordu Naxçıvana daxil oldu. Naxçıvan İnqilab Komitəsi tərəfindən burada sovet hakimiyy əti elan edildi. 1920-ci ilin avqustunda XI Qırmızı ordunun rəhbərliyi türk h ərbi dəstələrinin rəhbərliyi ilə danışığa girdilər. Söhbət türk qoşununun Naxçıvandan çıxarılmasından gedirdi. Lakin bir nəticə əldə olunmadı. Elə bu zamanlar Moskvada türk-sovet müqavil əsinin paraflanması baş verdi. Belə v əziyyətdə Moskva və Ankara hökumətləri qarşıdurmaya getmədən belə qərara g əldilər ki, müqavilə rəsmi imzalanana qədər hər iki qoşun Naxçıvanda qalsın (390). Naxçıvanın yeni sovet hakimiyyəti erməni daşnaklarına müraciət edərək onları sülhə çağırdı. Lakin erməni daşnakları nəinki bundan imtina etdilər, hətta sentyabrın 24-də Naxçıvanda yerləşən türk qoşunlarına qarşı hücuma keçdilər. Türk qoşunları onlara cavab olaraq hücuma keçib, bir neçə əlavə ərazini tutdular. Bel ə şəraitdə vəziyyətin gərginliyini istəməyən Moskva tərəfləri sülhə çağırdı. Çünki Moskva bel ə ehtimal edirdi ki, türk qoşunu Ermənistana qarşı uğurlu hərbi əməliyyatlar aparsa, döyüşlər davam edər və sovetlər üçün pis nəticə verə bilər (122, t.42, s.339-340). N.N ərimanovun Naxçıvan məsələsinə dair mövqeyi müəyyən maraq doğurur. Həqiqətən də N.Nərimanovun 1920-ci il 1 dekabr tarixli bəyanatında “Naxçıvan qəzası sovet Ermənistanının ayrılmaz hissəsi” elan olunmuşdur. Bu hadis ədən 27 gün sonra Ermənistan İnqilab Komitəsinin cavab bəyanatı Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|