I c I l d VII-XII əsrlər azərbaycan şERİ

şəx si  Y ə z id ə   b ə n z ə d ə n   M ə su d   ibn  N am darın  ş iə ın ə z h ə b   old u ğıı  q ə n a tin ə  
köm ək  olar.
X Ə T T A T   N İ Z A M İ   T Ə B R İ Z İ
1.  B i z i m   b ö y ü k   s a h i b   -   S əlcu q   sultanları  A lp -A r sla n m   ( 1 0 6 3 -  
1072)  v ə   o ğlu   C ə la lə d d in   M ə lik ş a h m   ( 1 0 7 2 - 1 0 9 2 )   v ə z ir i,  X I  əsrin   b ö y ü k  
d ö v lət  xadim i  v ə   a lim lərin d ən  biri,  m əşhur  “S iy a s ə tn a m ə ”  əsorin in   m ü o llifı, 
Bağdad  “N iz a m iy y ə ”  darülfunununun  banisi.
Q Ə T R A N   T Ə B R İ Z İ
1 . Ə b ü l h ə s ə n   Ə l i   L ə ş k ə r i  -Q ə tr a m n   dövründo G o n c ə d ə  hökm ran- 
lıq  etm iş  (1 0 3 3 -1 0 5 0 )  Şəd d ad ilər  sülaləsinin  altıncı  hökmdarı.  M o n u ç e h r -  
İranm  m ifık  Pişdadiyan  sü la ləsin in  yeddinci  padşahı, 
F əridw utn  nəvəsi,  İrəcin 
oğlu.  Firdovsi  (9 3 6 -1 0 2 9 )  “Ş a h n a m ə”sinin  qəhrəm anlarından  biri.  Ə n u ş i -  
r o v a n   -   Sasanilər  sü la ləsin d ən   İran  şahı  I  X o sr o v   Ə n u şirəv a n   (5 3 1 - 5 7 9 ). 
B əd ii  əsərlərd ə  “a d il”  lə q ə b i  ilə   m əşhur  olm uşdur.  Bir  sıra  m ü tərəq q i 
islahatları  ilə   İran  d ö v lə tin in   qüdrətini  artırmağa  ça lışm ışd ır.  Q u d ə r z   -  
Firdovsi  “Şahnam ə”sinin qəhrəm anlarından biri,  p əh ləvan .  Ə  r d ə  ş i r -  2 2 4 -c ü  
ild ə  Sasanilər  sü laləsin in   əsa sm ı  q oym uş  İran  şahı.  R o v a y ə tə   görə,  gu ya 
“ Sasan”  adlı  bir çobanın n ə v ə s i  o lm u ş,  sülalənin  adı  da  buradan  götü rü lm ü ş- 
diir.  M ənuçehr,  Ə nu şirəvan ,  Q u d ərz  v ə   Ə rdoşir  Qotranın  m ə d h   etd iyi  hakim  
Ə b ü lh əsən   Ə li  L əşk ərin in   olan lan n m   adıdır.
2. 
R i z v a n - d i n i   əsatirə görə,  cənnətin qapısında duran  m ə lə k .  “C ə n n ə ti- 
R izvan”  (R izvanın  c ə n n ə ti)  ifa d əsi  klassik  əd ob iyyatd a  g e n iş  yayılm ışdır. 
Y ə z d a n   -   A llah,  Tanrı.  M a l i k   -   eyn i  əsatirə  g ö rə,  cəh o n n o m in   qapısm da 
duran  m ələk .  Q e y s ə r   —  Ə sli:  sezar.  Orta  osrlərdo  B izan s  imperatorlarma 
Şərqdə  veriləıı  ad.  X a n   -   orta  əsrlordo  Şərq  ö lk ə lə r in d ə   hökındar,  hakim , 
sərkərdə.  Ə v v ə llə r   x a q a n   olm uşdur  (Əsli:  k a q a n ) .   “ X aq an ”  tennini  ilk 
d o fə   3 1 2 -c i  ilin Çin  saln am ələrin d o  işlodilm işdir;  orta osrlordo  on böyük  türk 
sərkərdələrinin  daşıdığı  titul.  M onqol  sərkordolərino  verilon  “qaan”  titulu  da 
“x a n ”la  bağhdır.  A l i - S a m a n   -   S a m a n   sü la ləsi;  yaxud:  S a m a n i l ə r .  
Ərob  istilasm ın  nisboton  z ə if lə d iy i  dövrdə  İranın  şim a l-şo rq in d o   yaradılm ış 
fars-m ü solm an  d övlətin in   başçıları  (8 7 5 -9 9 9 ).  Paytaxtı  Buxarı  şəh əri  o lm u ş- 
dur.  Sam anilər  öz  q əd im   a d ə t-ə n ə n ə lə r in ə   ehtiram  b ə slə m o lə r i  ilə  m əşh u r- 
durlar.  Bunun  bədii  ifad osin i  F irdovsinin  “Şahnam o”  əsə r in d ə   aydın  görm ək 
olur,  Tarixi  xidm otlərin d ən   biri  y en i  fars  dilini  -   dəri  dilini  yaratmalıdır. 
Y ə d i   -   B e y z a s ı   M u s a n ı n . . .   hərfi  monası:  M usanın  a ğ ə l i .   D ini  rəvayətə 
göro,  M usa  p eyğəm b ərin   g östərd iyi  doqquz  m ö cü zəd ən   biri  d ə  əlin i  qoltu- 
ğuna qoyub  çıxararkən gü m iiş  kimi  ağarıb parıldaması  im iş.  P u r i  -  d ə s t a n -  
D əstanın  oğlu.  Firdovsi  “ Ş ah n am ə” sinin  osas  qəhrəm anlarından  biri  olan 
R ü stəm ə  v erilən   ad.  O na  b o zən   “ R ü stəm i-d əsta n ”  da  deyilir.  “D astan”  R iis-
təm in  atası  Z alın  ləqəbidir.  L ö v h i - m ə h f u z   (m ü h a fızə  e d ə n   lö v h ə)  -   Şərq 
m ifo lo g iy a sm a   g ö rə,  göyün  ən   y ü k sək   qatındakı  y a zılı  lö v h ə ;  onun  üzərində 
həyat  v o   kainatın  sirləri,  insanlarm   taleyi,  b aş  verm iş  v ə   v e r ə c ə k  bütün  hadi- 
sələr q ey d   olunur.
3 . M e h r a b  -b u r a d a :  m o şu q en in  qaşı.  X ə lil - Quranm  bir ç o x   su rələrin - 
də  adı  ç o k ilə n   v ə   haqqmda  danışılan  İbrahim  p e y ğ əm b ər.  D in   tarixində 
bütləri  sm dırm ası  ilə  m əşhur olan bu p ey ğ ə m b o r ə  ç o x  v a x t “X ə lilü lla h ” , yəni 
“A lla h m   d o stu ”  da  deyirlər.  S ü l e y m a n   -   q əd im   yəh u d ilərin   qüdrətli  və 
m üdrik  hökm darı  (B ibliyada:  S olom on );  M ə h ə m m ə d d ə n   ə w ə l k i   p e y ğ ə m - 
b ərlərd ən   biri.  M ü səlm an   ə fs a n ə lə r in ə   g ö rə,  dünyadakı  bütün  canlılar  ona 
tabe im işlər.  O, bütün heyvanlann v ə  quşlann dilini bilirmiş. H  e 1 m -  yumşaqlıq, 
sakitlik,  xeyirxah lıq .
4. 
S u z a n   -   1)  yanan,  odlanan;  2 )  q əm g in .  M e h r   -   m əh əb b ət,  rəğbət. 
Ç o v q a n   -   at  üstündə  oynanılan  top  oyununda  ə ld ə   tutulan  ucu  əyri  xokkey 
klyuşkasına bənzər ağac.  L o ğ m  a n -  əfsa n əv i mahir h əkim , tibb alim i.  X  a h a n
-  is tə y ə n  arzu ed ən .  K e y  v a n -  S a tu m p la n eti.  B ü r h a n -  d o lil.  M ü ə y y ə n  bir 
dini  fık rin   düzgünlüyiinü  göstorm ək   üçün  g ətirilən   sübut,  ehkam .
5.  M ü b a ş i r   -   idarə  edən;  iri  torpaq  sahiblərinin  m ü lk lərin i  idaro  edon 
m əm ur.
6.  B ü l - M ü ə m m ə r -   XI  ə sr d ə   G ə n c ə d ə   hökm ranlıq  etm iş 
Ə bülhəsən 
Ə li  L ə şk ə rin in   vəziri.  T ə  a m  -   y em ək ,  xörək.
7.  V o h s u d a n   (1 0 5 4 -1 0 6 7 )  -   Qətran  T əbrizinin  h am isi,  XI  osr  Aran 
hakim i  Ə m ir  Əbu  M onsur  B əhsudan.  Z u b i n   -   N iz ə y ə b ə n z ə r   yiingiil  silah 
n övü ,  m ızraq.
8.  K ə ş m i r   -   Hindistanın  şim alında  bir  ölk ə.  T oxu cu lu q   ınalları  ilo 
m əşhurdur.  H azırda Hindistanın tərkibinə daxildir.  K eşınər şək lin d o do  işlonir.
S ü n u r.  Burada:  sorhodlər.
9.  Ə m i r   Ə b ü l f o t h   -   Aran  hökm darı.  H ə y a t   s u y u   -   C onnotdoki 
m ö h u m a   bulaq  suyuna  işarədir.  C ə n g ü   c ə d ə l -   dava-d alaş;  vuruşma. 
P e y k a n   -   o x .   Ə g ə r   d e m i r s ə   o  “ p e y ğ ə m b ə r ə m   z ə m a n o d o   m o n ” , 
N i y o   q ı l ı n c ı ,   o l i   m  ö c i i z o   e d i r   e 1 an ? 
M usa  peyğəm borin  ecazkar 
ə lin ə   bonzotm odir.  H o s s a n   -   VII  əsrdə  yaşayıb-yaratm ış  orob  şairi  Hossan 
ibn  S ab it  ( 5 6 3 - 6 7 4 ) .  M əh əm m od   p ey ğ əm b ərin   şoninə  y azd ığı  q əsid olori  ilo 
m oşhurdur.
10.  N   u  h  -  Quranda haqqında g en iş m əlum at verilon o fsan ovi  peyğom bor. 
"Nuhun  ö ın r ii”  dcdikdo  Qətran  T əbrizi  m əşhur dini  rovayoto  işarə  cdir.  Guya 
Nuhun  y a şa d ığ ı  dövrdo  hamı  haqq  yoldan  çıxd ığın a  göro,  A llah  q ozəb lon ib  
böyiik  tufan  qoparm ış,  bütiin  yer  iizünü  su  b asm ış,  yalnız  N uh  vo  onun  ailosi 
gomi  ilo   x ila s   olm uşlar.  B e lə lik lə ,  N uh  ö z   m üasirlərinin  ham ısından  çox 
yaşam ışdır.
11.  Ə r ğ o v a n   -   tünd  qırm ızı  rən gli  çiçə k .
12.  B ə r q i - n i s a n   -   Bahar  şim şə y i.  X ə r x i z   -   Ç inin  Türküstan  h is so - 
sində  ə la   m ü şk ü   vo  toxunm a m a lla n   ilə   m əşhur olan yer.  X o r x  a r -  A xar  su.

---