I c I l d VII-XII əsrlər azərbaycan şERİ

N ə b i”  (peyğəm bər)  adlanır.  Ə d əb iyyatd a  X ızrın   z ü lm ə tə   g etm əsi  v ə  
a b i- 
həyatdan  (dirilik  suyundan)  iç m ə s i  ə fs a n ə si  bir  ço x   haliarda 
İsk ən d a ris 
bağlanır. 
T ə v i l   -   zahiri  m ənasm dan 
savayı 
başqa  b ır  rnəna  itadə  ete,fö. 
A d ə m  
ü s y a n ı -  
əsa tirə  g ö rə,  A d ə m   b ə ş ə r iy y ə tin   atası,  dünyada 
ilk  İBsan 
vo 
ilk  peyğəm bərdir. 
Guya  A llah 
hər  cin s  torpaqdan  bir  az  qarısisravaq 
Adəmi  yaratmış  və 
sonra  onun 
böyründen  H e w a n ı 
çıxartm ışdıv  '.>vr-
-lətdə 
yaşayan 
A d əm   v ə   H ə v v a y a  
buğda 
y e m ə k   qadağan  edilm işdir. 
K 
rytars
onları  aldatmış  v ə   buğda  y e m işlə r .  B una  g ö rə  d ə  cə n n ə td ə n   qo 
ı  uşlar. 
Ə b c ə d   -   Ərəb  əlifb a sm ın   q əd im   sırasını  g ö stə r ə n   sək k iz  sözün,  n ab elə 
bu 
sıradakı birinci hərfin 
şərti 
adı.  H ərfleri mexaniki 
əzb ərlo m ək   üç;rs  işlədihrd.;. 
Ü m u m iyyətlə,  k eçm işd ə  “ə lifb a ”  m ən a sm d a   işlən m işd ir. 
“ Əb;.əd  lıesabı  '  -  
m ü əy y ən  
b;.r tarixi  v ə   y a  rəq əm i  ərəb   hərfləri  v a sitə silə   ifad ə  enr.ə  üsııludur. 
T ə c r i d   ə b c ə d i n i   y a z m a q d ü n y a  h ə v ə slə r in d ə n  v ə   n əfsin  tə iə b lə r in d o n ə l 
çək ib ,  gu şən işin   olm aq  dem əkdir.  X aqani  saray  həyatınm  
rəzaiətlərin ə  d ö z - 
m ə y ərək   tək   v ə   sərb əst  yaşam aq  üçün  Şirvanşahlar  saraym dan  gizlän  ç;:  ü; 
getm iş  v ə  
yoida 
tutulub  h əb s  ed ilm işdir.  B eytin  
mənası:  uşaqlar 
öz  dəT jiətır.j 
rəngli q ə lə m iə r iə  
yazdıqlan 
kim i,  m ən  d ə  “təcrid 
dərsi”ni 
qanlı 
gbz yasiarnxjk 
solğun  üzüm ə  yazdım   (B ax: 
X aqani. 
Seçilmiş 
əsə r lə r i.  -  B akı,  1978,  s. 
289
). 
N e c o  
F i r o n d a n   M u s a  
q a ç ırd ı...Ə fs a n ə lə rə
g ö r ə ,
M usapeyğəm bsr
M isir 
fıronunun 
qızı 
terefinden  terbiyə  edibniş, 
böyüdükdən 
sonra  bir 
israiilini 
m üdafıə  edərkən  m isirlin i  vurub  öldürdüyiinə  g örə  Fironun  cəzasm d an  
qorxub 
qaçmışdır.  Z ə n d  
A v e s t a -
Z ərd ü ştiiərin   e.ə. 
VI 
-   IV  əsrlərdə  y a -  
randığı 
güman 
ed ilən  
“A vesta” 
adlı  orta  fars  dilindo  dini  kitabiarı.  Son 
redaksiyası 
Sasani  hökm darı  II 
Şapur 
( 3 1 0 - 3 7 9 )   dövrüııdə 
hazırlanmış 
və 
d övlətin   rəsm i  dini  kitabı 
sayılmışdır.  “A vesta”nın 
m ətni 
VII 
əsrdo  İrandaıı 
Hindistana  qaçm ağa  m əcb u r  o lm u ş  zərd ü ştilərd ən   -   parslardan 
əid ə  ed il- 
mişdir.  F
ə i ə k d ə  v a r s a   d a   b i r   c ü t  
ç ö r ə k ... Günəş və 
Ay nezərdə tutu- 
lur.  K öm bə  kimı  yum ra  v ə   sarı 
olduqlanndan  şair 
onları 
çörəyə  bənzədsr 
Ə h m o d i - m ü r s ə l  — horfi  m ən ası:  torifli  gön d orilm iş. 
M əhəmm odd işarədir. 
N un  -   v ə l q ə l ə m   -  
Quran  ayosirıin 
ilk  
ifadəsi.  Şərhçilərin 
fıkrincə, 
mürəkkobqabı 
v-:. 
qc>lom  snənasını  ıfado  ed:r.  A r ı   s a n c a r s a  
d a  
b ə z o n ... 
Quranın  1 6 -c.  (“Ə n -n ə h l” -   Bal 
arısı) 
su rəsin ə  işarədir. 
B i j ə n -
“Şahnam ə” 
qəhrəm anlanndan 
R m tə m in   n ə v ə si.  Guya  Turan  hökmdarı  Əfrasivabııı  qızı. 
M ənijəyə 
öşıq  oldıığu  üçün  quyuya 
salınmış, 
yeddi  ildən 
sonra  babası 
onu 
azüü  etm ışdir. 
Ə f r a s i y a b  
-  “Ş a h n a m ə” 
qohrəmanlarının 
ə n ən əv i  düşm əni,
I  ı.sran  hökmdarı.  M ahm ud  K aşğarinin  verdiyi  m əlum ata görə,  türkcə  adı  A lp 
or  i 
onadsr. 
' j  a v u  M a h i  -  öküz  v ə   balıq. 
Əsatiro göro yer 
balığın  v ə  öküzün 
; j ı n n d ə  
daya/ıınnış. 
M ə  1
1
 k ş a h ( 10 7 2 -1 0 9 2 ) -   B öyü k  
Səlcuq imperiyasıntn 
•kmdarlanndan  biri.  O nan 
hakimiyyoti  Kaşğardan 
Aralıq  dən izin ə,  Qafqaz 
v’? 
AraJ  donizındən 
İraxı  k r rfəzin ə  qodər 
uzanmışdı. 
Elm  v ə   in cəsən ətə  ham i- 
[ ıt cdən hökm dar 
sch rct 
q a z a n m ış d ır.Q ə d ə r 
/ . » n  -
Səmərqəndhakimi 
Q ə d ə r x a n   (yaxud  O o d i r x a n )   C ə b r a y ı l .   1 1 0 1 - 1 102- ci   ildə  17  yaşlı 
Soltan  S ə n c ə r ə   100  m in lik  
qoşunla 
hücum  edon  Q əd or xan  ovda ikən 
Səncərə
əsir  düşm üş  v ə   edam   edilm işdir.  S ə n c ə r   ( 1 1 1 9 - 1 1 5 7 )   -   B öyü k   Səlcu q  
im periyasınm   son   hökm darı  İm periyanın  şərqini  idarə  etm iş,  1 1 5 4 -cü   ildo 
oğuz  q ə b ile lə r i  ilo  vuruşm ada  m əğ lu b   olaraq  ə sir   düşm üşdür.  1 1 5 6 -c ı  ildə 
əsirlikdən  qaçaraq  ö z   paytaxtı  M orvdo  ölm üşdür.  G u r x a n   (Ə sli:  Q u r x a n )
-  erkən orta əsrlərd ə bir sıra tiirk xalqları  arasm da q əb ilə  v ə  tayfa ittifaqlarına 
(qurumuna)  b aşçılıq  ed ən   xanın  titulu,  8  q əb ilən in   könüllü  b irləşm əsin d ən  
ibarət  olan  qaraxitaylarm   hökmdarı  “Q urxan”  titulunu  daşım ışdır.  1 141-  
1 142-ci  iilərd ə  Sultan  S ə n c ə r lə  vuruşm ada  qalib  gəlm işdir.
2. 
Ş a h   T u ğ a n   (9 9 8 - 1 0 1 5 )  -   Şahinlər  şahı  (M ü q ayisə  et:  Şahm ar  -  
İlanlar  şahı).  Q araxanilər  sü laləsin d on   olan  Orta  A siy a   hökm darı.  B ü r a q   -  
Merac  g e c ə s i  M əh o m m əd in   m inib  g ö y lo rə  uçduğu  ə fsa n ə v i  m inik  heyvanı. 
M iniatürlərdə  o,  insan  başlı,  at  b ə d ə n li  qanadlı  varlıq  kim i  təsvir  edilir. 
M ə r d ü m - g i y a   -   badım cana  b ə n z ə y ə n   zə h ə r li  bitki.  M i s i r i n   ə z i z i   -  
məşhur  “Y u s if v ə   Z ü le y x a ”  süjetinin  qəhrəınanlanndan  biri,  M isir  fıronunun 
vəziri,  Z üleyxanm   əri.  G uya o,  Y u sifı  satın  alaraq Z ü leyxaya qul  edibm iş.  A d  
q o ş u n u   -   Quranda  haqqında  b əh s  ed ilən   ə z ə m ə tli,  lakin  d in siz  bir  tayfa. 
Dini  r ə v a y ə tə   g ö rə,  p ey ğ a m b ərləri  Hudun  haqq  y o la   çağırışın ı  qəbul 
etm ədiklərindən.  A lla h   onların  n əslin i  kəsm işdir.  Y ə   c u c   t a y f a s ı   -   o fsa - 
n əy ə  görə,  dünyanm   qurtaracağmda yaşayıb  dinc  ə h a liy ə  te z - tc z  hücum  edən 
vəhşi,  a d aın yeyən   tayfa.  İskəndor  onları  m ə d ə n i  dünyadan  ayırm aq  üçün 
domirdən  k e ç ilm ə z   hasar çəkibm iş.
4. 
M a h m u d   -   Orta  əsrlərin  m əşhur  hökmdarlarından  Sultan  M ahm ud 
Q əzn əv i  (9 9 9 - 1 0 3 0 ).  A tası  Səbük T ək in i Q ə z n ə   hökmdarı 
A lp  Təkin  qul  kimi 
satm   a lm ış,  lakin  fö v q ə la d ə   d o r o c ə d ə   b a ca rıq lı  o ld u ğ u n u   görüb  öz 
qoşunlarma  kom andan  təy in   etm işdir.  (Bax: 
İslam   ensiklopediyası,  7 -c i  cild. 
İstanbul,  M a a rif nəşriyatı,  1957).  S ə l c u q   — O ğuzlarm   qınıq  tayfasının  b aş- 
çısı,  S olcu q ilor  sü la ləsin in  
(XI-XIV 
əsrlər)  eponim i.  Türk  sorkordosi  olm u ş, 
X   əsrin  sonlarında  ö z   tayfası  ilə  islam   dinini  qobul  etm işdir.  100,  yaxud  107 
yaşında  ölm üşdür  (B ax:  Sodrəddin  Ə li  ə l-H ü se y n . 
Ə xbar  əd -d ö v lət  əs- 
Səlcuqiyvə.  -   M .,  1980).  B ə h m ə n   -   İramn  Ə h əm on ilər  sülaləsindon  olan 
hökmdar.  Daranın  atası.  Ə b u   H ə n i f ə   ( 6 9 9 - 7 6 7 ) -   K ufodo yaşam ış  m oşhur 
m üsəlm an  fıqh  a lim i,  Honofi  m ozh ob in in   banisi.  Ş a f e i   (7 6 7 - 8 2 0 )   -  
R əv a y ətə  göro,  Əbu  H o n ifə  ö lən   g ecən in   səh ori  anadan  olm u ş,  Şafci  m ə z - 
həbinin  osasın ı  qoym uşdur.
6.  Z  ii  n  n  a  r -   m üsəlm an  d ö v lətlərin d ə  yaşayan  yəhudi  vo  xristianların 
fərqlonm ok  üçün  bağladıqları  xüsusi  qurşaq.  K   ö  v  s  ə   r  -   dini  o isa n o lərə 
görə, b ehiştdo axan  dörd  bulaqdan  biri;  Quranın  1 0 8 -ci  surosinin  (Ə I-K övsor) 
adı.
7.  Ş  a  h  i-M   ə   r  d  a  n  (M ərdlərin  şahı) -   Ş iə   im am ı  Ə  1  i  n  i  n  adlarından 
biri.  Ü ç   p i l l ə d o n   s o n r a   i n s a n   y a r a n d ı ğ ı   k  k  i  m  i  d  ə   , -   Ü 
ç  k i t a b d a n   s o n r a   n a z i l   o l d u   d ü n y a y a   Q u r a n .   Ü ç  p illə   -  
minerallar,  bitkilor  v ə   heyvanlar;  üç  kitab:  Tövrat,  Zəbur  v ə   İncii.  Q  u  b  a  d 
o ğ l u   N u ş i r ə v a n  -  Bax: 
Ənuşirəvan.  C  ə  b  r a  y 
1
1  -   Dini  osatiro  görə,

---