I c I l d VII-XII əsrlər azərbaycan şERİ

C ə  m  ş i d -  Y  axud C ə  m . Ə fs a n ə y ə  görə, birinci İran padşahı olmuşdur.  B ir çox 
m əd ən i  a d ə t-ə n ə n ə lə r in   y a ra d ılm a sm ı  m ə h z   on a  aid  edirlər.  Guya  h a k im iy - 
yətin in   sonunda  lo v ğ a la n ıb   ö z ü n ü   A lla h   s ə v iy y ə s in d ə   tutduğu  üçün  c ə z a la n - 
m ış,  zalım  
Z ö h h a k onu  m ə ğ lu b   e d ərək   ta x t-ta cın ı  əlin d ən   almışdır.  F ə z  1 u n  
(? -1 0 9 1 ,  Bağdad)  -  B ir  m ü d d ət  G ə n c ə d ə   h a k im iy y ə t  sürmüş  hökmdar.
95.  B ə d ə l   — ə v ə z .
96.  B ü t p ə r ə s t - büt l ərə  sita y iş  ed ən   adam .
97.  H ə f t   x a n   -  
R ü stə m in   K e y -K a v u su   azad  etm ək  üçün  M azəndarana 
gedərkən qarşısına çıx a n  y ed d i m a n eə.  M ifık  p ə h lə v a n  bu yeddi tilsimin h am ı- 
sını  aradan götürüb,  sə fə r in i  sa ğ -sa la m a t başa çatdırm ışdı.  D igər yeddi  qoçaq- 
lığı  isə   bacılarını  ə sir lik d ə n  qurtarmaq  üçün  Turana g ed ən   İsfəndiyar etmişdir.
100.  M ə h ş ə r  
g ü n ü   -   d in i  etiqada  g ö r ə ,  q iyam ət  günü;  axirətdə 
insanların  toplaşıb  “h a q q -h e s a b ”  v e r ə c ə y i  gün.
Ş İ H A B Ə D D İ N   S Ü H R Ə V Ə R D İ
6. 
K ə b ə   (Ə rəb cə:  “kub  ş ə k i ll i”)  -   M e k k ə d ə   m üsəlm anların  m üqəddəs 
m əb əd i.  Şərq  tə r ə fın d ə   m ü səlm an ların   m əşh u r  fetişi  -   Qara  daş  (h əcər) 
qoyulm uş  yer  vardır. 
Z əm zəm   q u yu su   da  K əb ən in   yanındadır.  Yer  kürəsinin 
harasında  olm asm dan  a sılı  olm ayaraq   n am az  q ılan   m ü səlm an  üzünü  K ə b ə y ə  
tə r ə f  tutmalıdır.  M i n a d a   ş i k a r ı   o v l a m a z l a r .   M əkkənin  8  kilom etr- 
liyin d ə  y erləşən   M in a  v a d is in d ə   a d ətən   H ə c c ə   g ed ən lər  öz  qurbanlarmı 
kəsirlər.
Ə B Ü L - Ü L A G Ə N C Ə V İ
l . B u   Ə l i   D ə q q a q - X   ə s r d ə   y a şa m ış  m əşh u r m üsəlm an  alimi  H əsən  
bin  M əh əm m əd  bin  D əq q a q  N işab u ri.  B u  Ə 1 i  S i n a  -   Əbu  Əli  Hüseyn  ibn 
Ə bdüllah  ibn  Sina ( 9 8 0 - 1 0 3 7 ;  latınca:  A v itsen n a ) -  Orta əsrlərin ensiklopedik 
alim i.  3 0 0 - ə   yaxm   əsə r in in   ço x u n u   ə r ə b c ə ,  az  h issəsin i  iso  farsca yazmışdır. 
Ə l-q an u n   fıt-tibb  ,  “K itab  ə ş - ş i f a ”  ki mi   əso rlo ri  indi  d ə  öz  elm i  ə h ə -  
m iyyotin i  itirm om işdir.  Ə rəb   v ə   fars  d illərin d ə  ş e ir lə r d ə   yaşm ışdır.  Onlardan 
ən   m əşhuru  Q ə s id ə t - ə n - n ə f s   ’  adlı  böyük  q əsid əd ir.  F ə lsə fi  dünyagörüşünə 
görə m aterialist -  panteist old u ğu n d an ,  kafır h esab  ed ilərək  təqib olunmuşdur. 
S ə n a i   (Ə b ü l-M ə c d   M ocd u d   ıbn  A d ə m   1 0 7 0 -1 1 4 0 )  -   Q əzn əd ə  yaşayıb - 
yaratm ış  m əşhur  su fı  şairi.  1 1 1 3 - c ü   ild ə   y a z d ığ ı  “H əd iq ətü l-h əq a y iq ”
(  h əq iq ətlər  bağçast’ )  p o em a sı  bir  ç o x   şairlərə  ilham   verm işdir.  N izam inin 
Sirlər  x ə z in o si  p o em a sı  da  bu  ə s o r o ”  cavab  verm işdir.  N izam inin  “Sirlər 
x ə z in ə s i 
poem ası  da  bu  ə s ə r ə   cavab  şə k lin d o   yazılm ışdır.  N o d i m   -  
k eçm işd ə  böyük  bir  ş ə x s i  (a d ətən   sarayda  hökm darı)  g ö z ə l  sözlərlə,  qəribə 
v ə  g ü lm əli  h ek a y ələrlə  ə y lə n d ir ə n   adarn.  Ə  y  y  u b — Quranda adı çək ilən , çox 
ə z a b -ə z iy y ə t  görsə  d ə,  səbri  s a y ə s in d ə   A lla h m   m ərh əm ətin i  qazanmış 
p ey ğ əm b ər.  T ö  v r a t  (Q ə d im   y əh u d i  dilində:  “Q an u n ”) -  xristianlann v ə   y ə -
hudilərin  m ü q əd d əs  kitabı  olan  “B ib liy a ”nm   birinci  h issəsi,  “Ə h d i-ə tiq ” in  üç 
bölm əsin d ən   biri.  İ n c i   1  (Əsli:  “ Y e v a n g e liy o n ” .  Yuııan  d ilin d ən   tərcüm odə: 
“X oş  x ə b ə r ” )  -   N isu s  X ristos  (bax: 
M əsih)  haqqmda  ilk  xristian  r ə v a y ə tlə - 
rinin  m əcm u su .  D in i  ə n ə n ə y ə   görə,  A lla h   tərəfm d ən   yer  iizü n ə  gön d ərilm iş 
dörd kitabdan  biri  sayılır v ə   l-II  osrlərd ə  yarandığı  güman  edilir.  İ b r a h  i m  -  
dini  ə s a tir ə   g ö r ə ,  m ü stəb id   N im ru d   İbrahim i  tonqala  atıb  iş g ə n c ə y lo  
öldürm ək  istə m iş,  lakin  odlar  gülzara  dönm iiş.  İbrahim  salam at  qalm ışdır. 
M e r a c   g e c ə s i -   dini  əsatirə  g ö rə,  hicri  (q əm əri)  təq vim i  ilə   rəcəb   aym ın 
2 7 -d ə n   2 8 - n ə   k eçən   g e c o  
M əh əm m əd   C əbrayılın  gətirdiyi  əfsan ovi  m inik 
heyvam  
B iira ğ a   m in ərok   g ö y lə r ə   g etm iş  v ə   A llah la  sö h b ət  etm işdir. 
Z ə m z ə m   -   K ə b ə   yaxm lığın d a  dadlı  şirin  su yu   ilə   m əşhur  olan  quyu.  Guya 
ilk  d ə fə   onu  İbrahim  X o lil  p ey ğ ə m b ə r   ü zə  çıxarm ış,  sonralar  isə   M ə h o m - 
m ədin  babalarından  biri  yenidən  qazıb  təm izləm işd ir.  M ə h ə m m ə d   (570, 
M əkkə  -   6 3 2 ,  M əd in ə)  -   b ə şə r iy y ə t  tarixində  son  din  sayılan  islam ın  banisi. 
A yrı-ayrı  ərob   q əb ilələrin i  m on oteist  dini  id eo lo g iy a   altında  birloşdirib 
qüdrətli  teokratik  d ö v lə t  yaratm ışdır.  6 2 2 - c i  il  sentyabrın  2 2 - d ə   M ək k əd ən  
M əd in əy ə  k ö ç m ə s i  (h icrət)  islam   təq v im in ə  görə  m əd ən i  tarixin  başlanğıcı 
hesab  edilir.  Y u s i f   q u r d u -   Q ətran  T əbrizi  b o lm əsin d ək i  14-cü   şorhə 
baxm alı.  Y ə h y a   -   İsadan  qabaqkı  p ey ğ əm b ər.  Ə dalətli  vo  xeyirli  sö zlərin ə 
görə  B ə n i-İ sr a il  (y əh u d i)  padşahı  tə rəfin d ən   öldürülmüşdür.  B ə ş a r ə t -   x o ş 
xəbər,  m ü jd ə.
3. 
K e y x o s r o v  -  Q əd im   İran  əfsa n ələrin iıı  v ə   Firdovsi  “Şahnam o” sinin 
əsas  qəhrəm anlarından  biri.  H ökm ranlığı  dövründə  İram  böyük  im periyaya 
çevirm iş,  lakin  fəa liy y ətin in   zirvə  çağm da  şahlıqdan  imtina  edib  boranlı  vo 
qarlı  dağlarda  y o x   olm uşdur.  K e y q u b a d   -   İran 
Kəyan  sülalosinin  birinci 
şahı  v ə   bu  sü lalən in   banisi  sayılır.  R ə v a y ə tə   görə,  qırx  ildən  artıq  hakim iyyot 
sürmiişdür. 
R iistəm   onun  xidm ətindo  olm uş  v ə   turanhlarht  m üharibolordo 
böyük  q ə lo b ə lo r   əld o   etm işdir.
X A Q A N İ   Ş İ R V A N İ
1. 
M e r a t ü s - s ə f a   -   Şadlıq  aynası.  X aqaninin  bu  qosidosindoki  bcytlor 
orijinalm  d ilin d o   “şin ”  (ş)  hərfı  ilo  bitdiyindon  “ Q o s id e y i-ş in iy y ə ”  adı  ilo 
məşhur  o lm u ş,  bir  ç o x   Şorq  şairləri  ona  b ə n z ə tm ə lə r   yazm ışlar.  N o   h o r  
q ə t r ə   o l a r   n i s a n ,   n ə   d ə r y a   s o d o f   k a n  ı.  “N isan ”  - y a z y a ğ ış ı,  “kan
-  bir şeyin   ç ıx d ığ ı  v ə   olduğu yer,  bir şeyin  bol  olan  yeri.  M isranın  monası:  N o 
hər  qotrə  y a z   yağışı  olar,  no  də  hor  dəryadan  s ə d o f   çıxar  (so d o lın   tək -tok  
iimmandan  çıx d ığ ın a   işarədir).  G o ş t i   -   g əm i.  C u d i   d a ğ ı   -   Əsatiro  göro, 
dünya  tufanı  zam anı 
Nuh  peyğəm bərin  gəm isi  Cudi  dagının  başm da  sahilo 
çıxm ış,  N u h a   inanm ayanlar  isə   suda  batvb  m əh v   olm uşlar.  X aqani  bu  beytdə 
öz  dizinin  üstünü  xilaskar  Nuh  g ə m isin ə   oxşar  bir  moktub  adlandınr,  dizi 
üstündə  q o lə m in d o n   axıdıb  yazdığı  dərdlərini  d ə  tufan  y ağışı  ilo  m üqayisə 
edir.  X
1
 z r -  Ə sa tirə  görə,  p eyğəm b ərlərd ən  biri  olmuşdur.  N ağıllarda “ X ıdır

---