İlqar hüseynov nigar əFƏNDİyeva

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
212
incəsənət, yazı allahın insanlara mərhəməti sahəsində verilməmişdir, insan bütün bunları zəhməti bahasına 
əldə etmişdir.  
Romada  əsas yazı materialı papirus idi. Kitabların çoxu lülə  şəklində bükülü olub mücrülərdə 
saxlanırdı. Romalılar perqamentdən müasir şəkildə kitablar buraxırdılar, dəridən üzlük çəkirdilər. Kitabların 
üzü köçürülürdü. Bir nəfər diktə edir, onlarla qul kitabın üzünü köçürürdü, bu yolla kitablar çoxaldılırdı. 
Qədim Romada bədii əsərlər, tarixə, coğrafiyaya, kənd təsərrüfatına, incəsənətə, memarlığa və s. aid kitablar 
buraxılırdı. Romanın ən məşhur natiqi Siseron idi. O, gözəl nitq söyləməklə yanaşı, bir sıra elmi əsərlər də 
yazmışdı. 
Böyük Plininin yazdığı “Təbiət tarixi” əsəri 37 kitabdan ibarətdir və dövrümüzə qədər gəlib çatmışdır. 
Bu kitablarda Roma, Şərq, Yunanıstan alimlərinin astronomiyaya, təbabətə, kənd təsərrüfatına və başqa 
sahələrə aid yazılmış əsərlərin məzmunu verilmişdir. Kitabda I əsrdə Aralıq dənizi sahillərindəki ölkələrin 
elmi bilikləri verilmişdir. Plini e.ə. 79-cu ildə baş vermiş Vezuvi vulkanını öyrənmək üçün ona yaxınlaşmış 
və həlak olmuşdur. 
Roma mədəniyyəti böyük tarixi əhəmiyyətə malikdir. Bu mədəniyyət Roma imperiyasının hər yerində 
yayılmışdı.  İmperiyanın  əyalət  əyanları özlərini romalılara oxşadırdılar, onların dilini öyrənirdilər. Roma 
nümunəsində  şəhərlər salınır, yollar çəkilir, körpülər tikilirdi. Latın dili və yunan əlifbası  əsasında tərtib 
edilmiş latın əlifbası geniş yayılmışdı. Latın dili uzun müddət elm dili olaraq qalmış, Avropanın bütün əhalisi 
bu dildə oxuyub yazmışlar. Tibbdə indi də bu dil işlənir. Latın dili italyan, fransız, rumın və digər xalqların 
dilləri üçün təməl olmuşdur. 
Yuli Sezarın tapşırığı ilə İsgəndəriyyədə təqvim tərtib edilmişdi. Bu təqvim indi də bəzi dəyişikliklərlə 
işlənir. İndiki ayların adında latın adları qalmaqdadır. İyul ayı Yuli Sezarın, avqust ayı imperator Avqustun 
şərəfinə adlandırılmışdır. 
Yunanıstan mədəniyyəti Roma mədəniyyətinə böyük təsir göstərmiş, romalılar Yunanıstanın 
məktəblərində oxuyur, onların dilini öyrənirdilər. Roma şairi yazmışdı: “Əsir. alınmış Yunanıstan Romaya 
incəsənət gətirməklə  vəhşi qalibləri əsir etmişdi”. Romalılar yunan mədəniyyətini inkişaf etdirmiş, ona bir 
sıra yeniliklər gətirmişlər. Yunan və Roma mədəniyyətini antik mədəniyyət, yəni qədim mədəniyyət 
adlandırırlar. Bu mədəniyyət dünyanın bir sıra ölkələrinə yayılmış, Avropanın və bütün dünyanın gələcək 
mədəniyyətinin inkişafı üçün zəmin olmuşdur.  
E.ə. IV əsrdə yaranan Ellin dövlətləri nisbətən çox ömür sürməmişdir. Artıq e.ə. II-1 əsrlərdə onların 
əksəriyyəti Roma tərəfindən işğal olundu. Bu zamandan başlayaraq antik mədəniyyətin mərkəzi müasir 
İtaliya ərazisinə keçdi.  
Appenin yarımadası ərazisində ən qədim sivilizasiya Etrusk mədəniyyəti adı ilə tarixə düşmüşdür. E.ə. 
I minillikdə Orta və Şimali İtaliya ərazisində etrusklar şəhər-dövlətlərinin federasiyasını yaratmışlar. Onların 
şəhərləri üçün daş divarlar və küçələrin düzgün planlaşdırılması səciyyəvi hal idi. 
Arxeoloji qazıntılar etruskların çoxsaylı  mədəniyyət abidələrinin aşkar edilməsinə imkan vermişdir. 
Buraya divarları yazılmış  məqbərələr, sarkofaqlar, silahlar, zərgərlik  şeyləri, ev-məişət  əşyaları, 
heykəltəraşlıq və s. daxildir. Realizm-yəni insan cizgilərinin düzgün verilməsi səciyyəvidir. Etrusk təsiri 
nəticəsində «Roma portreti» yaranmış, mükəmməlliyə çatmışdır. Çoxlu yazılar tapılsa da hələ  də etrusk 
yazıları oxunmamışdır. Etruskların dinində heyvanların daxili orqanlarına, quşların uçuşuna  əsasən fala 
baxılması, təbiətin qeyri-adi hadisələrinə  şərh mühüm yer tutmuşdur. Etruskların allahlar panteonu 
yunanlarınkı kimi olsa da, onlarda çoxlu xeyir və şər iblislərə etiqad mövcud olmuşdur. 
Etrusk mədəniyyətinə Böyük müstəmləkəçilik (VIII-VI əsrlər) dövründə yunanların təsiri böyük 
olmuşdur. Etruskların yunan mifologiyası  və Homer eposlarının obrazlarını  mənimsəməsi faktı  məlumdur. 
Öz növbəsində etruskların  İtaliya xalqlarına, xüsusilə romalılara təsiri böyük olmuşdur. Bu təsir Qədim 
Romanın memarlığında, heykəltəraşlığında, dinində özünü göstərmişdir. Roma tarixi ənənəyə görə e.ə. 753-
cü ildən başlanır. Çarlıq dövrü e.ə. VIII-VI əsrləri əhatə edir. Onun sonuna yaxın Roma şəhər-dövlət kimi 
formalaşmağa başladı. Əfsanəyə görə Romanı yeddi çar idarə edirmiş. Son  üç çar etrusk mənşəli olmuşdur. 
Onların zamanında  şəhərə daş hasar, kanalizasiya çəkilmiş, qladiator oyunları üçün sirk tikilmişdir. 
Romalılar etrusklardan sənət və tikinti texnikasını, yazını, Roma şifrləri adlanan yazını, quşun uçma və 
heyvanın daxili orqanlarına əsasən fala baxmağı, toqa adlanan geyimi, daxili həyəti olan evlərin memarlığını 
götürmüşlər. 
Qədim Romada dini animistik - yəni müxtəlif ruhların mövcudluğuna inam hökm sürürdü. Eyni 
zamanda totemizm elementləri də mövcud idi ki, bu da özünü Roma şəhərinin təməlini qoyan Romul və Rem 
qardaşlarını yedirdən «Kapitoli yalquzağına» sitayişlə  əlaqədar olmuşdur. Lakin tədricən yunanlar kimi 
allahı insan simasında qəbul edən etruskların təsiri altında romalılar antropomorfizmə keçmişlər. Romada 
Kapitoli təpəsində Yupiterə həsr olunmuş məbədi etrusk ustaları tikmişlər. 
Əfsanəyə görə Romada etrusk ağalığı e.ə. 510-cu ildə başa çatmışdır. Ayağa qalxan xalq sonuncu çar 
Tarkvini e.ə. 533-510-cu illər) devirmişdir. Bu vaxtdan başlayaraq Romada əsilzadələrin quldarlıq 
respublikası yaranmışdır.  İlkin respublika dövrü e.ə. VI-III əsrləri  əhatə etmişdir. Roma bu dövrdə bütün 

---

İ. Hüseynov, N. Əfəndiyeva
. QƏDİM DÜNYA MƏDƏNİYYƏTİ. 
 
213
Appenini öz hakimiyyəti altında birləşdirə bilmişdir. 
Əvvəllər Romanın bir sıra vilayətləri yunanların işğalı altında olduğundan onlar qabaqcıl yunan 
mədəniyyətini mənimsəmişlər. E.ə. VI-V əsrlərdə Roma cəmiyyətinin yuxarı təbəqələrində yunan dili geniş 
yayılmışdı. Bu dövrdə saqqalın qırxılması, saçın qısa vurulması, mis pul və s. geniş yayılmışdı. Respublika 
dövründə natiqlik sənəti, Roma teatrı inkişaf etmişdir. E.ə. III əsrin 60-cı illərindən başlayaraq Roma Aralıq 
dənizində  ağalıq uğrunda  əsas rəqibi olan Karfagenlə mübarizə aparırdı. O, Karfageni dağıtdıqdan sonra 
Yunanıstanı  və Makedoniyanı öz əyalətlərinə çevirdi. Lakin e.ə. II əsrdən başlayaraq Romada daxili 
çəkişmələr gücləndi. Sulla müvəqqəti hərbi diktaturası (138-78) dövrü, yaxud da Sezar (100-44) dövrü 
ptinsipat dövrü ilə  əvəz olunur. Prinsipat isə respublika örtüyü altında irsi diktatura idi. Bu dövrdə Roma 
allahları Yunan allahları ilə eyniləşdirildi. Yupiter Zevslə, Neptun-Poseydonla, Pluton-Aidlə, Mars-Areslə, 
Venera-Afrodita ilə, Yunona-Hera ilə, Serera-Demetra ilə, Vulkan-Hevestlə, Minerva-Afina ilə, Merkuri-
Hermeslə, Diana-Artemida ilə eyniləşdirilmişdi. Apollon kultu e.ə. V əsrdə mənimsənilsə də onun analoqu 
yox idi. Sırf İtaliya allahlarından biri Yanus ikiüzlü təsvir olunurdu. O hər cür başlanğıcın həm girişi və həm 
də çıxışını ifadə edirdi. Qədim İtaliya allahlarından ev allahları - Lara, Genşi, Penatya da tanınırdı. 
Roma allahlar panteonu qapalı deyildi. Əksinə, o başqa xalqların allahlarını da özünə daxil edirdi. 
Romalıların fikrincə, başqa xalqların allahları onların qüdrətini daha da artırırdı. 
Yunan  ədəbiyyatı Romaya böyük təsir göstərmişdir.  İlk Roma yazıçı  və  şairləri yunanlar olmuşdur. 
Məsələn, ilk Roma şairi yunan Livi Andronik hesab olunur. O, yunan faciə və komediyalarını, o cümlədən 
Homerin «Odisseya»sını latın dilinə çevirmişdi. 
Ən görkəmli Roma yazıçısı Tit Maksi Plavt (e.ə. III-II əsrlər) olmuşdur. Onun əsərlərinin (“Eşşəklər”, 
“Küp”, “Lovğa döyüşçü”) qəhrəmanları yunan adları daşısalar da, Roma reallığını  əks etdirirdilər. Öz 
komediyalarında (“Hərəmağası”, “Androslu qız”)  ənənəvi məzhəkə sxemlərindən xeyli kənara çıxan Publi 
Terensiusun (e.ə. 195-159) yaradıcılığı Avropa dramaturgiyasına böyük təsir göstərmişdir. Roma faciələri 
əslində  təqlidçiliklə  məşğul idi. E.ə. I əsrdə yaşamış  məşhur Roma yazıçısı  və filosofu Tit Lukresi Kar 
«Şeylərin təbiəti haqqında» poemasında Epikurun təlimini şərh etmişdir. Qay Valeri Katull (e.ə. 87-54) lirik 
poeziya ustadı olmuşdur. 
Latın dilində ilk nəsr  əsəri olan “Kənd təsərrüfatı haqqında” traktat Böyük Katona (e.ə. 234-149) 
mənsubdur. Varronun (e.ə. 116-27) «Allah və insanın əməllərinin qədimliyi» əsəri bir növ tarixi-coğrafi və 
dini ensiklopediya təsirini yaradır. Görkəmli dövlət xadimi, məşhur natiq, hüquqşünas, filosof, yazıçı Mark 
Tulli Siseronun (e.ə. 106-43) əsərləri (“Dövlət haqqında”, “Vəzifə borcu haqqında” və s.) hələ antik dövrdə 
klassik və ya “qızıl” latın ədəbiyyatının ən gözəl nümunələri olmuşdur. 
«Katilinanın qəsdi», «Yuqurta müharibəsi», “Tarix” və s. əsərlərin müəllifi Qay Salyusti Krisp (e.ə. 
86-35) respublika dövrü tarixşünaslığında böyük rol oynamışdır. Böyük sərkərdə Qay Yuli Sezar “Qall 
müharibələri haqqında qeydlər», “Vətəndəş müharibəsi haqqında qeydlər” əsərlərinin müəllifidir. 
Romada fəlsəfə tam şəkildə yunan fəlsəfəsinin təsiri altıda olmuşdur. Ona görə  də müstəqil Roma 
fəlsəfi sistemləri yaradılmamışdır. 
Roma memarlığı yunan memarlığının güclü təsirinə məruz qalmışdır. Lakin oradakı tikililər özünün 
əzəməti, bəzəyi və s. ilə seçilmişdir. E.ə. II-I əsrlərdə beton və s. istifadə edilirdi. Orada tikilən «Zəfər 
darvazaları» diqqəti daha çox cəlb edir. Həmin dövrdə külli miqdarda portret heykəlləri yaradılır. Görkəmli 
adamların büstləri yaradılır. Eyni zamanda memarlıq, hüquq elmlərinə dair əsərlər meydana çıxır. 
E.ə. 31-ci ildən başlayaraq Roma tarixinin yeni səhifəsi-imperiya dövrü başlanır. Roma ən qüdrətli 
imperiyaya çevrilir. Bu imperiya öz tərkibinə şərqi Aralıq dənizi, Şimali Afrika, Avropanın xeyli hissəsini 
daxil etmişdir. Roma imperiyasında fəlsəfənin öyrənilmə mərkəzi Afina olaraq qalırdı. Bu dövrdə stoisizm 
yayılmışdır. Onun nümayəndələri Seneka (e.ə. 4 - b.e. 65) və imperator Mark Avreli (121-130) olmuşdur. 
Cəmiyyətin aşağı  təbəqələri içərisində  gəzən səyyar filosoflar-kiniklər böyük hörmətə malik idilər. 
Ölümündən sonra ilahiləşdirilən imperator kultu və ilahə Roma kultu kimi yeni kultlar prinsipat dövrünün 
dini üçün səciyyəvi hadisə idi. İlahə Roma bütün Roma imperiyasının hamisi hesab olunurdu. Bu dövrdə 
xilaskar allah kultları da geniş yayılmışdı. Həmin allahlar guya ölümə qalib gəlir və dindarlara axirət 
dünyasında ölməzlik bəxş edirdilər. Roma, İsgəndəriyyə, Afina, Karfagen kimi iri şəhərlər Roma 
imperiyasının elm mərkəzləri idi. I-II əsrlərdə coğrafiya elminə daha çox diqqət yetirilirdi. Strabonun (e.ə. 
64/63 – b.e. 23/24) traktatları, Klavdi Ptolemeyin (90-160) traktatları  və fiziki coğrafiyanın, botanika, 
zoologiya və mineralogiyanın ensiklopediyaçısı olan Böyük Plininin (23/24-79) «Təbət tarixi» əsəri, həkim 
Qalenin (130-200) təcrübələri və s. bu dövrə aiddir. 
İlkin imperiya dövrünün ədəbiyyatı da diqqəti cəlb edir. Apuley (b.e.125-180) «Metamorfozlar» (və 
yaxud «Qızıl eşşək»), kiçik Plini, satiriklər Yuvenal (60-127), Petroni (?- 66), Lukian (120-190), Vergili (e.ə. 
90-19), Horasi (e.ə. 65- b.e. 8), Ovidi (e.ə. 43-b.e. 18) kimi yazıçı  və  şairlər Roma mədəniyyətinə dünya 
şöhrəti gətirmişlər. Bu dövrdə Roma tarixşünaslığı özünün zirvəsinə çatmışdır. Tit Livi (e.ə. 59-b.e. 17), 
Böyük Plini (23/24-79), İosif Flavi (37-100), Publi Korneli Tasit (58-117) və s. həmin dövrün tarixçiləridir. 
I-II  əsrlərdə iki məşhur tikili - antik dünyanın  ən böyük amfiteatrı Kolizey və bütün allahların  şərəfinə 

---