Jedność wielości : świat, człowiek, państwo w refleksji nurtu orficko-pitagorejskiego

Orficka koncepcja człowieka 
 
111 
TANATOS: Nie może. Wiedz — i mnie się cześć należy. 
APOLLO: Nie weźmiesz więcej niźli jedną duszę. 
TANATOS: Większy dar dla mnie, kiedy giną młodzi
10
. 
 
Jak już stwierdzono, śmierć jest zwieńczeniem ludzkich nieszczęść. Jej bo-
ska personifikacja, Thanatos, domaga się czci na równi z innymi bogami. I tak 
jak innym bogom, cześć musi być mu oddawana. Sytuacja człowieka, krótko 
mówiąc, wygląda następująco: stworzony dla boskiej chwały, przeznaczony jest 
już za życia pełnego cierpień na ofiarę dla Thanatosa. Pomimo to podejmuje 
jednak walkę o własne szczęście. Musi ją podjąć w tym życiu, śmierć bowiem 
stanowi kres. To, co zostaje po śmierci z człowieka, czyli jego nieśmiertelna 
dusza, jest wyłącznie cieniem prawdziwego człowieka; co więcej, cieniem świa-
domym swej „mdławości”, swej niemal nicości w porównaniu z człowiekiem 
cielesnym.  
Dla pełnego obrazu Homerowskiej koncepcji człowieka koniecznym jest 
dopełnienie dotychczasowych uwag charakterystyką tego, czym w owym para-
dygmacie przejawia się ludzkie dążenie do szczęścia. 
Najogólniej można przyjąć, że wzorem szczęścia dla Homerowego człowie-
ka są bogowie. Podstawową cechą bogów, będącą przyczyną ich szczęśliwości, 
jest nieśmiertelność. Ona też staje się celem ludzkiego życia jako warunek, czy 
wręcz istota szczęścia. Grecki paradygmat życia ludzkiego, którego pierwsze 
i fundamentalne  ujęcie znajduje się w poematach Homera, zawiera w swych 
mitach wiele świadectw potwierdzających tę myśl. Za najważniejsze uznać 
można dzieje największego greckiego herosa — Heraklesa. Zasadną wydaje się 
—————————— 
10
 Ap. q£rsei: d…khn toi kaˆ lÒgouj kednoÝj œcw.  
Qa. t… dÁta tÒxwn œrgon, e„ d…khn œceij;  
Ap. sÚnhqej a„eˆ taàta bast£zein ™mo….  
Qa. kaˆ to‹sdš g' o‡koij ™kd…kwj proswfele‹n.  
Ap. f…lou g¦r ¢ndrÕj sumfora‹j barÚnomai.  
Qa. kaˆ nosfie‹j me toàde deutšrou nekroà;  
Ap. ¢ll' oÙd' ™ke‹non prÕj b…an s' ¢feilÒmhn.  
Qa. pîj oân Øpr gÁj ™sti koÙ k£tw cqonÒj;  
Ap. d£mart' ¢me…yaj, ¿n sÝ nàn ¼keij mšta.  
Qa. k¢p£xoma… ge nertšrwn ØpÕ cqÒna.  
Ap. labën ‡q': oÙ g¦r od' ¨n e„ pe…saim… se.  
Qa. kte…nein g' Ön ¨n crÍ; toàto g¦r tet£gmeqa.  
Ap. oÜk, ¢ll¦ to‹j mšllousi q£naton ™mbale‹n.  
Qa. œcw lÒgon d¾ kaˆ proqum…an sšqen.  
Ap. œst' oân Ópwj ”Alkhstij ™j gÁraj mÒloi;  
Qa. oÙk œsti: tima‹j k¢m tšrpesqai dÒkei.  
Ap. oÜtoi plšon g' ¨n À m…an yuc¾n l£boij.  
Qa. nšwn fqinÒntwn me‹zon ¥rnumai gšraj.  
E u r y p i d e s:    Alkestis, 38—55. Tłum.   J.  Ł a n o w s k i.    W:    E u r y p i d e s:    Tragedie. T. 1. 
Warszawa 1967, s. 62—63. 

---

 
 
 
112
Antropogonia oraz etyczno-polityczny aspekt orfizmu 
teza,  że Herakles stanowi po prostu symboliczne ujęcie ludzkiego życia
11
, tyle 
tylko, że jego doświadczenia, cierpienia i eschatologia są pod każdym względem 
ponad miarę zwykłego  śmiertelnika. Ostatecznie Herakles unika największego 
nieszczęścia ludzi — śmierci. Staje się równy bogom w nieśmiertelności, a co za 
tym idzie — także w szczęściu. Co szczególnie godne podkreślenia, osiągnięcie 
boskiego statusu zawdzięcza Herakles niemal wyłącznie sobie, a dokładniej 
mówiąc, swemu męstwu i swej sile
12
. Dzieki nim bowiem zdołał dokonać wiel-
kich czynów i znieść przypisane człowiekowi cierpienia. Za te dokonania nagro-
dą była właśnie nieśmiertelność i szczęście: 
 
Wielu on czynów zuchwałych dokonał i wiele wycierpiał. 
Teraz zaś ciesząc się piękną siedzibą na śnieżnym Olimpie, 
Tam już przebywa i ma pięknostopą Hebe za żonę. 
Witaj, mocarzu, Dzeusowy potomku, daj dzielność i szczęście
13
. 
 
Oczywiście, przypadek zdobycia nieśmiertelności przez Heraklesa, choć 
nieodosobniony (ubóstwieni zostali również Asklepios i Dioskurowie, a w nie-
których wersjach Helena), stanowił dla Greka jedynie paradygmat. Potwierdzał 
on nierozerwalny dla człowieka związek trzech wartości: dzielności (¹ ¢ret»), 
nieśmiertelności i szczęścia. Szczęście przysługuje jedynie nieśmiertelnym. Bo-
gowie są nimi niezależnie od swych czynów. Człowiek jednak, jako z natury 
nieszczęśliwy i śmiertelny, osiągnąć boskość może jedynie dzięki swej ¢ret». 
Większości ludzi, a w zasadzie, z nielicznymi wyjątkami, ogółu ludzkości, nie 
cechuje ¢ret» tak wielka jak Heraklesa. Zatem osiągnięcie prawdziwej nieśmier-
telności i szczęścia jest dla nich niemożliwe. Pozostaje więc jedynie namiastka 
nieśmiertelności i namiastka szczęścia: „Cześć (i sława) jest najwyższym do-
—————————— 
11
 We wstępie do XV Hymnu homeryckiego do Heraklesa W. Appel stwierdza: „Ważniejsze 
od narracji epickiej wydaje się dlań zatem podkreślenie, że trud, zwłaszcza ten okupiony cierpie-
niem, w ostatecznym rozrachunku przynieść może najsłodsze owoce. Oto niegdysiejszy człowiek 
stał się Olimpijczykiem, dawny heros — bogiem”. 
UMNOI OMHRIKOI
...
, s. 231.  
12
 „Część ekspozycyjna hymnu wyraźnie podkreśla ludzki wymiar bohatera. Jest on co praw-
da synem Dzeusa, ale zrodziła go śmiertelna niewiasta. Boskie wyniesienie zawdzięcza więc 
Herakles samemu sobie”. Ibidem, s. 230. 
„W postaci ideału samowystarczalności [...] odradza się raz jeszcze [...] jeden z podstawo-
wych rysów portretu bohatera ze starych mitów greckich, rys w pojęciu Greków związany zwłasz-
cza z postacią Heraklesa i wspomnieniem jego »prac« (ponoi). Zdolność radzenia sobie samemu, 
która w heroicznym świecie stanowiła zalążek tego ideału, wynikała tam z nadludzkiej siły tego 
bohatera, pozwalającej mu wychodzić zwycięsko ze zmagań z przemocą wrogów, potworów 
i  strachów”.    W.  J a e g e r:    Paideia. Formowanie człowieka greckiego. Tłum.  M. P l e z i a 
i H. B e d n a r e k.  Warszawa 2001, s. 609. 
13
 poll¦ mn aÙtÕj œrexen ¢t£sqala, poll¦ d' ¢nštlh:  
nàn d' ½dh kat¦ kalÕn ›doj nifÒentoj 'OlÚmpou  
na…ei terpÒmenoj kaˆ œcei kall…sfuron “Hbhn  
Ca‹re ¥nax DiÕj uƒš: d…dou d' ¢ret»n te kaˆ Ôlbon.  
XV Hymn do Heraklesa o Lwim Sercu, 6—9. W: 
UMNOI OMHRIKOI
...
, s. 232—233. 

---