Jedność wielości : świat, człowiek, państwo w refleksji nurtu orficko-pitagorejskiego

Orficka koncepcja człowieka 
 
107 
z naciskiem zaznaczyć, że dusza w pieśniach Homera jest pomimo swej wiecz-
ności tylko nikłym śladem i prawie czczą resztką żywego człowieka, jego ostat-
nim »tchnieniem«, skazanym na byt wiekuisty w tej postaci, jaka przysługiwała 
zmarłemu na krótko przed zgonem. Dusze zmarłych są pozbawione normalnej 
świadomości ludzkiej, nie posiadają ani »umysłu«, ani właściwej żywemu czło-
wiekowi »siły sprawczej«”
3
. Tak specyficzne ujęcie relacji dusza — ciało było 
prawdopodobnie wynikiem syntezy antropologii greckiej z antropologią kreteń-
ską. Według Krokiewicza „Grecy podbili Kretę, zamieszkaną przez obcą im 
ludność, w drugiej połowie drugiego tysiąclecia, prawdopodobnie w XIV w. 
przed Chr. Wtedy prastara kultura minojska upadła ostatecznie. Przybysze grec-
cy pozostawali jednak pod jej przemożnym wpływem przez długi czas przedtem 
na lądzie i przyswoili sobie wśród różnych wierzeń minojskich także wierzenie 
w pośmiertny byt ludzkiej duszy”. W odróżnieniu jednak od pierwotnych miesz-
kańców Krety, którzy „przypisywali duszy zasadniczą wyższość nad ciałem”, 
przejawiającą się w tęsknocie „do zbawczej śmierci i do pozgonnego szczęścia 
[...] przybysze greccy nie mieli zrozumienia dla tak wyrafinowanych marzeń 
i tęsknot pozagrobowych. Kochali światło i ziemskie dobra, a śmierci nienawi-
dzili”
4
. Syntetyczne ujęcie dwóch fundamentalnych, ściśle z sobą związanych 
cech Homeryckiej antropologii, mianowicie wyższości ciała nad duszą i umiło-
wania  życia, znakomicie oddaje fragment z XI księgi  Odysei. Przybywszy do 
Hadesu, Odys spotyka Achillesa. Wywiązuje się między nimi następująca roz-
mowa: 
 
„Laertiado Odysie! O zuchwała głowo! 
Na jakiż czyn się zrywasz, większy niżli wszystko, 
Coś zrobił! Po co wszedłeś w to zmarłych siedlisko, 
Gdzie z ludzi tylko cienie mdławe i bezwiedne?” 
Tak mówił; jam mu słowo posłał odpowiednie: 
„O Achillu, ty chwało i ozdobo nasza! 
Przyszedłem tutaj gwoli wieszcza Tejrezjasza, 
By wróżył, czy rodzinną Itakę zobaczę! 
Dotąd bowiem wciąż życie pędziłem tułacze, 
I nogą nie postawszy w Achai ni w domu. 
Lecz z twym szczęściem, Achillu, czy można się komu 
Równać z nas? Jak bóg czczony byłeś ty na ziemi, 
A dziś, będąc w Hadesie, trzęsiesz umarłemi. 
Przeto nie masz ty czego na swój zgon narzekać”. 
Rzekłem; on z odpowiedzią na się nie dał czekać: 
„Odysie, ty chcesz w śmierci znaleźć mi pociechę? 
Wolałbym do dzierżawcy iść pod biedną strzechę 
—————————— 
3
  A.  K r o k i e w i c z:    Moralność Homera i etyka Hezjoda. W:  I d e m:  Studia orfickie. Mo-
ralność Homera i etyka Hezjoda. Warszawa 2000, s. 107—108. 
4
  A.  K r o k i e w i c z:    Studia orfickie..., s. 67. 

---

 
 
 
108
Antropogonia oraz etyczno-polityczny aspekt orfizmu 
Na parobka i w roli grzebać z ciężkim znojem 
Niż tu panować nad tym cieniów marnych rojem”
5
. 
 
 
—————————— 
5
 'diogenj Laerti£dh, polum»can' 'Odusseà,  
scštlie, t…pt' œti me‹zon ™nˆ fresˆ m»seai œrgon;  
pîj œtlhj ”A@idÒsde katelqšmen, œnqa te nekroˆ  
¢fradšej na…ousi, brotîn e‡dwla kamÒntwn;'  
  ìj œfat', aÙt¦r ™gè min ¢meibÒmenoj prosšeipon:  
'ð 'Acileà, PhlÁoj uƒš, mšga fšrtat' 'Acaiîn,  
Ãlqon Teires…ao kat¦ cršoj, e‡ tina boul¾n  
e‡poi, Ópwj 'Iq£khn ™j paipalÒessan ƒko…mhn:  
oÙ g£r pw scedÕn Ãlqon 'Acaidoj oÙdš pw ¡mÁj  
gÁj ™pšbhn, ¢ll' a„n œcw kak£. se‹o d', 'Acilleà,  
oÜ tij ¢n¾r prop£roiqe mak£rteroj oÜt' ¥r' Ñp…ssw:  
prˆn mn g£r se zwÕn ™t…omen sa qeo‹sin  
'Arge‹oi, nàn aâte mšga kratšeij nekÚessin  
™nq£d' ™èn: tî m» ti qanën ¢kac…zeu, 'Acilleà.'  
  ìj ™f£mhn, Ð dš m' aÙt…k' ¢meibÒmenoj prosšeipe:  
'm¾ d» moi q£natÒn ge paraÚda, fa…dim' 'Odusseà.  
boulo…mhn k' ™p£rouroj ™ën qhteušmen ¥llJ,  
¢ndrˆ par' ¢kl»rJ, ú m¾ b…otoj polÝj e‡h,  
À p©sin nekÚessi katafqimšnoisin ¢n£ssein
.  
H o m e r:    Odyseja..., XI, 473—491. Tłum.  L. S i e m i e ń s k i,  s. 176. 
Godnym podkreślenia jest związek między przytoczonym fragmentem Odysei i Platońskim 
„mitem jaskini”. W VII księdze Państwa, opisując tych, którzy opuściwszy jaskinię, wznieśli się 
do Słońca, Platon stwierdza, że „gdyby sobie swoje pierwsze mieszkanie przypomniał i tę mądrość 
tamtejszą, i tych, z którymi razem wtedy siedział, wspólnymi kajdanami skuty, to czy nie myślisz, 
że uważałby sobie za szczęście tę odmianę, którą przeszedł, a litowałby się nad tamtymi? [...] 
A tam u nich przedtem może niejeden zbierał od towarzyszów pochwały i zaszczyty, i dary, jeżeli 
najbystrzej umiał dojrzeć to, co mijało przed oczami, i najlepiej pamiętał, co przedtem, co potem, 
a równocześnie zwykło się było zjawiać i mijać, i najlepiej umiał na tej podstawie zgadywać, co 
będzie. Czy ty myślisz,  że on by za tym tęsknił i zazdrościłby tym, których tamci obsypują za-
szczytami i władzę im oddają? Czy też raczej czułby się tak, jak ten u Homera, i stanowczo by 
wolał  »być na ziemi i służyć gdzieś u jakiegoś biedaka« [podkr. — P.Ś.], i nie wiadomo 
jaką dolę znosić raczej, niż wrócić do poprzednich poglądów i do życia takiego jak tam?” 
¢namimnVskÒmenon aÙtÕn tÁj prèthj o„k»sewj kaˆ tÁj ™ke‹ sof…aj kaˆ tîn tÒte sundesmwtîn oÙk ¨n 
o‡ei aØtÕn mn eÙdaimon…zein tÁj metabolÁj, toÝj d ™lee‹n; [...] Timaˆ d kaˆ œpainoi e‡ tinej aÙto‹j Ãsan 
tÒte par' ¢ll»lwn kaˆ gšra tù ÑxÚtata kaqorînti t¦ pariÒnta, kaˆ mnhmoneÚonti m£lista Ósa te 
prÒtera aÙtîn kaˆ Ûstera e„èqei kaˆ ¤ma poreÚesqai, kaˆ ™k toÚtwn d¾ dunatètata ¢pomanteuomšnJ 
tÕ mšllon ¼xein, doke‹j ¨n aÙtÕn ™piqumhtikîj aÙtîn œcein kaˆ zhloàn toÝj par' ™ke…noij timwmšnouj te 
kaˆ ™ndunasteÚontaj, À tÕ toà `Om»rou ¨n peponqšnai kaˆ sfÒdra boÚlesqai "™p£rouron ™Ònta qhteušmen 
¥llJ ¢ndrˆ par' ¢kl»rJ" kaˆ Ðtioàn ¨n peponqšnai m©llon À 'ke‹n£ te dox£zein kaˆ ™ke…nwj zÁn
.  P l a -
t o n:  Państwo, 516 c 4—d 7. Tłum.  W. W i t w i c k i.  Kęty 1999, s. 223. Jaskinia Platońska jest 
analogiczna wobec Homerowego królestwa Hadesa. I ona, i ono są „królestwem cieni”. Jednak 
Platon odwraca sens przekazu Homera: wedle niego bowiem ciało i to, co poznawalne zmysłowo, 
są cieniami. Prawdziwy byt natomiast to dusza (podkreślmy — część rozumna: ona to bowiem 
poznaje i jest nieśmiertelna) i to, co poznawalne umysłowo (czyli za przyczyną duszy rozumnej). 
W rzeczywistości więc Platoński „Achilles” (wyzwolony kajdaniarz, który stał się filozofem) jest 
antytezą Homerowego Achillesa. Sformułowanie zaś tej antytezy dokonało się w filozofii Platona 
pod wpływem inspiracji orficko-pitagorejskiej. 

---