Ləman vaqifqizi şƏKİ folklor müHİTİ baki 2012

ŞƏKİ FOLKLORUNUN MÜASİR VƏZİYYƏTİ

3.1.Folklorun əsas daşıyıcıları və onların repertuarı
Biz 1996, 2001-2005-ci illər ərzində Şəki şəhərində və ra­yonun demək olar ki, əksər kəndlərində folklor ezamiy­yə­tin­də olmuşuq. Deyə bilərik ki, klassik folk­lora məxsus söylə­yicilərə – naqqallar, dərvişlər və s. kimi professional söyləyi­ci­lərə rast gəlmədik. Hazırda yalnız yas aparan mollaları, ağıçı­ları, qismən də ziyarət müceyirlərini professional söylə­yicilər hesab etmək olar. Nəinki profes­sional söyləyicilər, elə­cə də klassik folkloru yaxşı bilən söyləyicilərin də böyük əksəriyyəti bu gün həyatda yoxdur. Professional folklor söy­lə­yi­cilərinin sıradan çıxmasının əsas səbəbi klassik folklor ənənə­lərinin zəif­­ləməsi və tədricən unudulması ilə əlaqədar­dır. A.Q.Samoş­kinin sözləri ilə desək, nə vaxt ki, söyləyici xal­qın gözündə gerçək qiymətini itirir, onda onun əsərləri də ölür. Söyləyici digər folklor ifaçılarından böyük istedadı, yad­da­şı və folklor ənənəsində daha geniş bilikləri ilə fərqlənir (144, 17).

Ərazidə tez-tez keçmiş folklor söyləyiciləri haqqında xatirələrlə rastlaşırdıq. Qarşılaşdığımız söyləyici­lərdən «Mə­nim bi Sirac əmoğlum varıydı, nə qədər nağıl danışardı. Kaş o sağ olar­dı, nə qədər nağıl yazardın_ı», «Elə kadınnar vardı, ağlaşmalarda, elə bayatı deyil­lərdi ki… Bırada bi Tümən ar­vat oluf, mən unda uşağıydim. Elə bayatılar deyirdi ki, ağlaş­malarda, əriyif gedirdin», «Nənəm Şah Abbasın nağılını bizə üş günə danışıf qutarardı» tipli cümlələr tez-tez eşidirdik.

Hazırda sadə xalqın nümayəndələrinin əksəriyyətini az və ya çox dərəcədə folklor daşıyıcıları hesab etmək olar. Amma əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, folklorun əsas daşı­yı­cıları ağıçılar, mollalar, ziyarət müceyirləri və sairdir.

Biz Şəki ərazisində rast gəldiyimiz hər bir folklor daşı­yıcısı ilə mümkün qədər daha çox ünsiyyətdə olmağa çalış­dıq. Ərazidə klassik folklorun istedadlı folklor daşı­yı­cıları həqi­qə­tən də azdır və onların repertuarı mümkün qədər tez toplan­malıdır. Çünki klassik folklor artıq sıradan çıxmaq üzrədir və qeydə ala bildiyimiz hər bir folklor örnəyi qazancımız olmaq­la yanaşı, tədqiqatçıya klassik folklor haqqında daha düzgün və ətraflı fikir söyləmək imkanı yaradır.

Əvvəldə də qeyd etmişdik ki, xalqın hər bir nümayən­dəsi az və ya çox dərə­cədə folklorun daşıyıcısıdır. Amma bununla belə folklor daşıyıcılarının cinsi, yaşı və s. onun hansı tipdə folklor mətnləri söyləməsinə təsir edən amillərdir. Biz Şəki ərazisində folklor toplayarkən müşahidə etdik ki, bayatını həm qadınların, həm də kişilərin dilindən eşitmək olur, amma bu janr daha çox qadınlar arasında po­pul­yardır. Layla daha çox qadınlar tərəfindən söylənilsə də, hərdənbir lay­la de­yən kişi söyləyicilərlə də rastlaşdıq, ancaq onu da qeyd edək ki, onların reper­tuarı qadın söyləyicilərlə müqayi­sədə çox kasıbdır. Ovçuluqla bağlı folklor mətn­lə­rini qadın­lardan da eşidirdik, amma bu janr daha çox kişilər arasında populyardır.

Klassik folklora məxsus mətnləri daha çox yaşlı nəslin nümayəndələrindən eşitmək mümkündür. Düzdür, ərazidə klas­sik folklor mətnləri söyləyə bilən gənc nəslin nümayən­də­ləri ilə də tez-tez rastlaşırdıq. Amma gənclərin repertuarı yaşlı nəsillə müqayisədə çox kasıbdır. Məsələn, yaşlı söyləyicilərin repertuarında ən yaxşı halda 25-30 bayatı varsa, gənclərin repertuarında bu, 5-6 bayatıdan o tərəfə keçmir. Onu da qeyd edək ki, ünsiyyətdə olduğumuz gənc söyləyicilər bayatıların çoxunu ya radio və televiziyadan eşidiblər, ya da kitablardan oxuyublar. Belə­liklə, ərazidə bayatı janrının şifahi ifa prose­sində öləziməsi prosesi ilə rastlaşırıq. Eyni müqayisəni digər folklor janrları üzərində də aparmaq mümkündür. Həm də gənclərin repertuarında klassik folklora xas folklor mətnləri yaşlı və orta yaşlı nəslin nümayəndələrinin repertua­rına nis­bətən daha çox deformasiyaya uğramış vəziyyətdədir.

Bunlardan başqa, müxtəlif yaş dövrü üçün söylənilən folklor mətnlərinin janrı və məzmunu da müəyyən dərəcədə müxtəlifdir. Tutaq ki, yaşlı və orta yaşlı nəslin nümayəndələri arasında qismət və bəxtlə bağlı nağıllar, müxtəlif məzmunlu mifoloji mətnlər, nəsihət məzmunlu folklor nümunələri, Molla Nəsrəddin və Bəh­lul Danəndənin adı ilə bağlı lətifələr populyardırsa, gənclər arasında yumoristik məzmunlu şeirlər, müxtəlif məzmunlu lətifələr (bunlar arasında Hacı dayının adı ilə bağlı lətifələr və polietnik lətifələr daha çox məşhurdur) əsas yer tutur.

Klassik folklor mətnlərinin əsas göstəricilərindən biri də klassik formullar­dan istifadədir. Nağıllarda klassik formullar­dan danışan rumın alimi N.Roşi­ya­nu onları üç tipə ayırır: a) başlanğıc formullar, b) orta formullar, q) son formul­lar (143; 32, 72, 89). Klassik formullardan istifadəni Azərbaycan nağıl­la­rının üzərində izləyək:

a) Başlanğıc formullar. «Biri var idi, biri yox idi, Allah­dan başqa heç kəs yox idi. Bir odunçu var idi» (23, 31); «Biri vardı, biri yoxdu, Allah vardı, şəriki yoxdu» (26, 5).

b) Keçid formullar. «Ana, adam-badam iysi gəlir, yağlı badam iysi gəlir. Bura qatır gələr – dırnaq salar, quş gələr – qanad salar. De görək, bura kim gəlmişdi» (25, 215); «Az getdi, çox getdi, iynə yarım yol getdi» (25, 61).

c) Final formullar. «Onlar yedilər, içdilər, qarıdılar. Siz də yeyin, için, qarı­yın. Siz də sağ olun, mən də. Siz yüz yaşa­yın, mən iki əlli. Hansı çoxdu, siz götü­rün, hansı azdı, mənə qalsın» (26, 103); «Göydən üç alma düşdü. Biri nağıl söylə­yənin, biri nağıla qulaq asanın, biri də kənardan baxanın. Siz deyin görək, insafla böldüm, ya yox» (27, 160).

Qeyd edək ki, ərazidən qeydə aldığımız 73 nağıldan təx­minən 5-6-sında bu tipli formullar işlədilmişdir. Bəzən söy­ləyici nağılın əvvəlində başlanğıc formul­ları «unudur», amma axırını son formullarla bitirir: «Sora da heş nə. Göydən üç al­ma düşdü. Biri san_ıa, biri man_ıa, biri də Sədayiyə» (Sədayə söy­ləyicinin adıdır) (79). Bəzən də əksinə, nağılın əvvəlində başlanğıc formullardan istifadə etsə də, axırda son formullar işlətmir: «Deyir ki, Cam şəhərində bir Cəmil şah olufdu. O, ba­dəni cəmdə içirmiş. Una görə o şəhərə Cami-Cəm diyiflər» (79), «Biri vardı, biri yoxuydu. Bi ərnən arvat varıydı» (79).

Ərazidən qeydə aldığımız bir neçə nağılda orta formul­ların istifadəsi halları ilə də üzləşdik: «Az getdi, çox getdi», «Az gələr, üz gələr» (79).

Ancaq onu da qeyd edək ki, ərazidə başlanğıc, orta və son nağıl formullarının birgə işləndiyi bir nağıla da təsadüf etmədik. Müasir söyləyi­ci­lərin danışdıqları nağıllarda klassik nağıl formullarını işlətməmələri ərazidə nağıldanışma ənənə­sinin öləziməsi ilə bağlıdır.

Bəzən də söyləyicilər nağılın sonundakı klassik formul­ları alqışlarla əvəzlə­yirlər. «Oğlannan qız görüşüy. Allah ha­mı­nı görüşdürsün, Allah-taala hammızın, qoom-qardaşi­mi­zin hə­yatını şən-xoşbaxd eləsin, qızım», «Sağ olun_ı qulağın_ıız xe­ yir­ri sözdər eşitsin». Bu hal özünü nağılın əvvəlində də göstərə bilir: «Gənə da­nış­dığım oğrudandı, Allah bu öy-eşiyə oğru qis­mət­ eləməsin» və s. Bəzən belə alqışlar nağılın orta­sında da iş­lə­­dilir: «Gecə savaxa kimi qırğın gidiy burda. Allah üzdən, öy­dən­-eşdən irağ eləsin». Klassik formulların əvəzinə alqış­ların iş­lənməsi özünü daha çox yas məclislərində danı­şılan na­ğıl­lar­da göstərir. Söy­ləyici – yası aparan molla sanki nağılın «nağıl ol­duğunu gizlətmək üçün» klassik formullardan istifadə etmir, on­ları alqışlarla əvəzləyir. Bu, əslində məclisin xarak­terindən irə­li gəlir. Molla yası idarə etməlidir. Bütün gü­nü ağlamaq da ol­maz. Belə yerdə nağıllar, hikmətamiz heka­yətlər, dini söh­bət­lər­ köməyə çatır. Onu da qeyd edək ki, bu cür məclislərdə söy­lə­nən dini hekayətlər – peyğəmbərin (s.), Həzrət Əli­nin (ə.) həyatı ilə bağlı əhvalatlar və ümumiy­yətlə, «Qu­ran»dan gələn əh­va­lat­ların müxtəlif cür variantları yaranır və folk­lorlaşır.

Söyləyicilər əksər hallarda danışdıqları nağılın adını de­mə­dən süjeti danış­ma­ğa başlayırlar. Bəzən də onlar nağılı yox, onun qısa məzmununu danışırlar. Bu da müəyyən səbəb­lərlə bağlıdır; vaxt məhdudluğu, utancaqlıq, söyləyicinin xa­rak­teri, yaddaşın zəifliyi və s. Amma yenə əsas səbəb nağıl­danışma ənənəsinin öləziməsidir.

Söyləyicilərə «nəvələrinə nağıl danışırsanmı?» sualını verdikdə daha çox­­ inkar cavabını alırdıq. «Nənən, baban sənə nağıl danışıbmı?» sualını verdikdə isə mə­lum olurdu ki, təx­mi­nən yaşı 25-30-dan yuxarı olanların əksəriyyəti uşaq vaxtı böyüklərdən nağıl eşidiblər, 12-18 yaşlıların isə əksəriyyəti bu suala inkar cavab verdi. Buradan da belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, mərasimlərin və auditori­yaların sıradan çıx­ması həmin mərasim və auditoriyalarda danışılan janrların da sıradan çıxmasına səbəb olur.

Onu da qeyd edək ki, rastlaşdığımız hər bir nağıl söy­lə­yi­cisi özünəməxsus nağıldanışma manerasına və fərdi reper­tuara malik idi. Şəki rayonu Baqqal kənd sakini Abdurrah­manov Təs­­lim Məmməd oğlu daha çox nəsihətamiz məzmun­lu na­ğıllar danışmağı xoşlayır. Onun repertuarı belə demək müm­kündürsə, ciddidir. O, nağılı alçaqdan, tələsmədən, onun məz­mununun əhəmiyyətinə inanaraq danışır. Yaşını soruş­duq­da «1928-ci il bugünkü kimi yadıma gəlir», – dedi. Amma Şəki rayonu, Cumakənd sakini 78 yaşlı Məmmədov Musa İsa oğlu, Şəki rayonu, Baş Göynük sakini 1944-cü il təvəllüdlü Hacı­yeva Səkinə Əhməd qızı və Şəki rayonu, Aşağı Göynük sakini 63 yaşlı Məmişova Nuriyyə Mustafa qızı və başqa söyləyicilər nağılı daha sərbəst, bol mimika və jestlə danışır­dı­lar və ifa zamanı məzmununa gülüş «əlavə edirdilər»: «Arva­da sir ver­mə, tezə pulludan pul alma, ağan_ıa da çox da gül olma», «…ay aman, yox, diyə bilmənəm, məni paşşah öldü­rər. Ayaxlarını göydən asıy», «Diyi, a başın_ıa dönüm, sən bi üzüyü çıxar­dıf­san_ısa, mən o qədə adam öldürmüşəm, leş-leşə, baş-başə qa­lanıfdı, bi samasfalt isdiyi meyitdəri daşı­mağa» və s.

Bu ərazidə folklor toplayarkən əsl xalq aktyorları ilə rastlaşırdıq. Onlar nağılı elə ifa edirdilər ki, elə bil canlı tama­şaya baxırsan. Məmişova Nuriyyə «Da­yiynən keçal» nağılını danışdı. O, nağılı danışarkən sanki gah dayı, gah keçəl, gah da dayıarvadı olurdu. «Ay keçal, san_ıa nə isdəsan_ı vercam (sə­sində həyə­can var). Nə vercəsan_ı? (sevinə-sevinə). Bi kisə qızıl. Azdı. İki kisə qızıl. Azdı. Üş kisə qızıl. Azdı. Ədə, beş olsun (bu cümləni yüksək tonla deyir). Azdı. Bes nə? (sualı üz-gözünü əyib, yalvarış tonunda verir)» və s. İm­pro­viza­si­ya­nın­ folklorda böyük rolu var. İmprovizasiya söyləyicidən və auditoriyanın xarakte­rindən asılıdır. Bu haqda rus folklorşü­nası P.Q.Boqatıryev belə yazır: «Mətni böyütmək və ixtisar etmək, onun məzmununa gülüş əlavə etmək, nəhayət, deklo­masiyanı gücləndirmək, ona jest və mimika əlavə etmək söy­ləyicidən asılıdır (133, 396). Yaşlı söyləyicilər mətni danışar­kən bəzən keçmişi müasir dövrlə müqa­yisə edir, itirilmiş və ya itirilməkdə olan adət-ənənələri təəssüf hissi ilə xatırlayır­dılar. Tısbağanın, şanapipiyin ya­ran­ma­sından bəhs edən əfsa­nə­ləri danışan söyləyi­cilər yeri gəldikcə «Axı bayax qayna­nadan-zaddan utanardılar», «o vaxdı insan­narda o boydə əbir-hayə olufdu kü...», qadın fədakarlığından bəhs edən nağılı danışan söyləyici «keşmişdə ər-arvat arasında helə mehriban­çılıx variydi, amma hindi ancax man_ıa paltar al, belə dəbdə­bəli olsun...» tipli cümlələri mətnə əlavə edirdilər və s.

Onlar söylədikləri nağılın məzmununa tez-tez müasir məişətdən xallar vururdular. Misallara baxaq: «Paççax iclas çaariy ki, a kişilər, qızıl getdi, dəvə getdi, qarı da getdi, hindi nağarax?», «Şah Abbas bi günü yazıf elan verifdi ki, ay camahat, filan günü şikara çıxıcam. Bizim prezidentimiz baş­qa ölkələrə gidən kimi», «Əliynən Məhəmmət qoomdular. Əli varrı olufdu, Məhəmmət kasıf. Hin­diki bələdiyyə kimi o vaxı da bi hissə Əliyə qulux eliyifdi, bi hissə Məhəmmədə».

Söyləyicilər nağılı danışarkən bəzən bir hadisədən digə­rinə keçir, bu zaman unudulmuş hansısa fakt yada düşür və təzə hadisənin ortasından əvvəlinə qayıdırlar. Onlar həm də mətni danışarkən rus sözlərindən də istifadə edirdilər: «Qoy-götür çox eliyənnən sora, diyilər ki, paççax sağ olsun_ı, gəl bi­zə icaza ver, biz xəzinənin qavaanda bi quyü qazax, içinə qır doldurax, üsdünü də bavat masgirovkalıyax, oğru gələndə içi­nə düşcaxdı», «Paççax diyi ki, qarollara, a kişi, iki kərə habı xəzinə yarıldı, oğrunu tapbasan_ıız, diməli, özun_ıuz eliyif­sın_ıız, hammın_ıın boynünü vurdurcam», «Dərziyə də atdelni öz yanında iş verər» (79).

Söyləyici bəzən müəyyən şərhlər verərək nağılı gerçək­lik­lə əlaqələn­dirir: «Kişi gidif bi qocə (böyuk, yekə) palıt ağacinin altında oturuy. Helə hunda meşiyə ses düşüy, ağaş­dər bir-birinə diyilər ki, gəlın_ı gidax habı kətdə bi arvada ekiz uşax olufdu, olara naxış yazcaxlar, baxax görax nə yazıylər. Bu altında kişi oturan palıt sirkələniy ki, yox mən gidə bil­mə­nəm, mənim qonağım var. Həyin siz man_ıa qonax gələn kimi kişi də unun qonağıdı də» (79).

«İlk baxışda bunlar folklorçuya mətnin korlanması, de­for­masiyası kimi gö­rü­nə bilər. Amma nağılı canlı ifadan din­ləmək lazımdır» (151, 44). Ənənəvi mət­nə müasir söz və an­layışların daxil olması təbii haldır. Düzdür, bəzi hallarda söy­ləyici bu anlayış və ifadələri müasir auditoriyanı maraq­lan­dır­maq, nəqletməni daha da canlandırmaq məqsədi ilə edir. Am­ma hər halda nəzərə almaq lazımdır ki, müasir söyləyici XIX əsrdəki, yaxud XX əsrin əvvəllərindəki söyləyici deyil.

Yuxarıda da qeyd etmişdik ki, bütün regionlarımızda olduğu kimi, Şəki ərazi­sin­də də nağılsöyləmə ənənəsi getdik­cə sıradan çıxır. Bu proses əslində tək Şəkidə deyil, bütün region­larımızda gedir. Bunu söyləyicilərin repertuarından da hiss et­mək olur. Əvvəllər Azərbaycanda xüsusi naqqallar möv­cud idi­sə, indiki söyləyi­ci­lərin (onlar həvəskar söyləyici­lərdir) re­pertuarında ən yaxşı halda 5-6, bəzən də (yas aparan molla­ların repertuarında) 8-10 mətn qeydə almaq mümkündür.

Bəzən söyləyici öz psixoloji vəziyyəti ilə və ya taleyi ilə bağlı mətnlər danışır. Ezamiyyətdə olduğumuz zaman bir söy­lə­yici qadın günü ilə bağlı dalbadal bir neçə mətn danışdı. Sonra məlum oldu ki, əri onun üstə arvad alıb. Qoca arvadlar daha çox gəlin-qaynana ziddiyyətlərini özündə əks etdirən materiallar söyləyir­dilər və s.

Mətni danışan söyləyici iki gün sonra həmin mətni əvvəlki kimi danışmır. Mətnləri tutuşduranda məlum olur ki, mətnə nə isə əlavə olunub və yaxud hansısa detalı unudub, danışmayıb. Fərqlilik təkcə mətnlərin mövzusunda deyil, söy­lə­­yicinin jest və manerasında da dəyişiklik olur.

Söyləyicilərin bir qismi diktafonu görəndə narahat olur, tez-tez çaşırdılar. Am­ma elə söyləyicilərlə də rastlaşdıq ki, onlar mətni danışdıqca «habını da yaz­dın_ımı?», «diyim, birini də yaz» deyirdilər və mətni bir az da şövqlə, həvəslə danışır­dı­lar. Hətta onlar danışdıqları mətnlərin harada çap olunacağı ilə də maraqlanırdılar.

Onu da qeyd edək ki, bir neçə söyləyici ilə eyni vaxtda söhbət etmək daha yaxşı nəticə verir. Çünki bu zaman verilən suala uyğun bir mətn danışan söyləyci o biri yoldaşlarının da yadına analoji mətnləri salır və yaxud həmin suala aid digər informasiyaları da o biri söyləyicilər əlavə edirdilər.

Söyləyicilərin savad dərəcəsi də onların nitqinə təsir göstərir. Savadsız, yaxud azsavadlı söyləyicilər əsl canlı xalq dilində danışırlarsa, təhsil görmüş söyləyicilərin nitqi onlara nisbətən xeyli «ədəbiləşməyə» məruz qalıb.

Elə mətnlər var ki, söyləyicilər onları danışmaq istə­mir­lər. Cin haqqında söylənilən mifoloji rəvayətlər və qarğışlar bu tipli mətnlərdir. Cin haqqında sual verərkən söyləyicilərin bəziləri qorxur və tez «Bismillah» deyirdilər. Ərazidə geniş yayılmış inanca görə, Cin adı çəkildiyi yerdə peyda olur. Ona görə də «Bismillah» demək vacibdir. Söyləyicilərdən qarğış deməyi xahiş etdikdə isə bəziləri «A bala, yazıx döyülsən­mi?», «Düşər-düşməzi olar» tipli cümlələr işlədirdilər.

Söyləyicilərin əksəriyyəti söylədikləri mətndəki qeyri-etik cümlələri ya demir, ötürür, ya da «Sən də mənim balam», «Ay bala, bağışda, olanı deyirəm», «Da sən deyirsən danış, mən də danışıram» tipli ifadələrdən sonra deyirdilər. Bəzi söylə­yicilər hətta bayatılardakı «yar» sözündən utanaraq onu «qardaş», «ata» və s. kəlmələrlə əvəzləyirdilər.

Folklorşünas A.Əhmədli doğru olaraq qeyd edir ki, söy­ləyicinin mətnə münasibəti folklorşünaslıqda ayrıca bir məsə­lədir, hətta mühüm folklor hadisə­sidir… Söyləyici folk­lor nümunələrini çox böyük məhəbbətlə dinləyicilərinə söylə­diyi zaman yeni-yeni improvizələr edərək folkloru yaşatdığı qədər də yaradır, inkişaf etdirir (48, 89).

Söyləyicinin mətnə münasibəti, mətndə baş verən ha­di­sələrə inanıb-inanma­ması onun xarakterindən, yaşından, eləcə də folklor mətninin janrından asılıdır. Mifoloji rəvayətləri da­nışan söyləyicilərin böyük əksəriyyəti mətni həqiqətdə olmuş hadisə kimi danışırlar. Bu zaman rəvayətin ilk cümləsi, adə­tən, belə başla­nır: «Həyqi olmuş əhvalatdı», «Olan şeyi danı­şiyəm ha…» və s. Rəvayətlərin bir qismi isə nisbətən fərqli başlanır: «Sora bi gelin olar, diyi», «Bi kişi Kaaveyə [Kə­bəyə] gidər diyi» və s. Mifoloji rəvayəti danışan şəxs mət­ni ya özünün, ya da başqasının (nənəsinin, babasının, atasının, anasının, qonşularının, həmyerlilərinin, bəzən qonşu kəndlər­dən kiminsə və s.) başına gələn hadisə kimi nəql edir. Məsə­lən, söyləyicilərdən biri «Altı daş, üstü aş» adı ilə məşhur olan rəvayət süjetini bu cümlələrlə danışmağa başladı: «Göy­nüh­lü Cixa­nım qarı variydi, Dartan Cixanım diyidilər...» O, rəva­yət­də baş verən hadisələri həmin Cixanım qarının başına gələnlər kimi danışdı və mətni belə tamamladı: «Allah hamı­sını bu həyatda gelninə gösdərdi. Özü öldü, kişsi də ayri arvat aldı, yaxşi də yeşiyi. Qəynə həyatda qonaxdı, nə hörmət elə­san, ho da qavağın_ıa gəlcaxdı» (79). Bəzən də söyləyici mətni qeyri-müəyyən şəxsin dilindən danışır: «Bi qaynana oluy, özü də çox qıtmır (xəsis) oluy», «Gənə bi kişi olar diyi» və s.

Hətta bəzən əfsanə danışan söyləyici də mətni olmuş hadisə kimi nəql edir. Belə əfsanələrin, adətən, əvvəli keç­mi­şə bağlanır, sonu isə həqiqətən baş vermiş hadisə kimi danı­şılır. Söyləyici hətta əfsanənin sonuna müasir dövrlə əlaqəli «xallar» da vurur: «Tısbağa gelin olufdu. O vaxd da insan­narda o boydə əbir-hayə olufdu kü. Qəynəsi, qəynatası harasa gidifdi, diyifdi də yəqin bu gəlməz. Bi vaxı görüy ki, bular gəliy, bu da vannada olufdu də. Tez götürüf vannanı başınə çekər. Diyər, ay Allah, sən məni uzuqaraçılıxdan qutar. Diyər ki, mən oların üzünə çıxmıyim. Qəynə gələr görər ki, nə… Gelin heyvan. Ay, özümüz yıxıldı. Bu, niyə bələ? Qon-qonşü yığılıf kitaf-zad aşdiriylər, diyi də gelnın_ı getdi».

Söyləyici bəzən əfsanənin mətnini danışarkən dediklə­rinin həqiqət olmasını «sübut etmək üçün» mətndəki obrazı həyatdakılarla müqayisə edir. Şanapipiyin yaranması ilə bağlı əfsanəni danışarkən «Hunun gözəllığın_ıı görmüyüsan_ımı? Elə bil gelindi», Ay və Günəşin yaranması ilə bağlı mətni danı­şar­kən «…Günəş suda qalıy, Ay də odunda. Gəlif çıxmıyilər. Fikir vermiyisan_ımı, Günəş hindi həməşə sudan, dənizdən çıxıy» və s. kimi ifadələr işlədirlər.

Ancaq söyləyicinin danışdığı mətnə inanması mütləq hal deyil. Elə söyləyi­cilərlə rastlaşırıq ki, onlar mətni nəql edər­kən «guya», «guya ki» kimi şübhə bildirən ədatlardan is­ti­fadə edirdilər.

Söyləyicinin mətni nə dərəcədə bilməsi konkret olaraq onun yaddaşından asılıdır. Burada yaş, cins, savad dərəcəsi və s. amillər az rol oynayır. Dəfələrlə gənclər arasında elə infor­ma­torlarla rastlaşmışıq ki, onlar müəyyən mətnləri yaşlı söy­ləyicilərdən daha yaxşı danışa bilirlər. Rus folklorşünası M.M.Pliseyski folklor prosesində yaddaşın rolundan danışar­kən qeyd edir ki, folklor prosesində yaddaş böyük rol oynayır. Folklor prosesi fasiləsiz yenidənqurma prosesi olub bədii-şifahi obrazların yaddaşa əsaslanmasıdır. Folklorun ənənəvi poetikası əhəmiyyətli ölçüdə bu faktorun təsiri altında əmələ gəlmişdir (141, 58).

Amma elmi-texniki tərəqqi, son zamanlar dünyada baş verən qloballaşma və s. hallar da xeyli sayda folklor mətninin və folklor obrazlarının get-gedə sıradan çıxmasına səbəb olmuşdur.

Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, folklor şifahi ənənə­dir. Bu ənənənin məhsulları yalnız şifahi ötürülmə yolu ilə həm öz varlığını qoruyub saxlamaq imkanı əldə edir, həm də folklor mətnlərinin yeni-yeni variantlarının yaranması­na sə­bəb olur. Rus folklorşünası M.Kolesovun sözləri ilə desək, ənə­nənin məhsu­lu şifahi yolla ötürülərkən inkişaf edir (137, 111).

Vaxtilə həm dövlətçilik ənənəsinin olmamasından, həm də yaşlı folklorçu­ların etinasızlığı ucundan klassik folklorun cüzi bir hissəsi əlimizdədir. Elə bu səbəbdən də klassik folklor, eləcə də klassik folklorun söyləyiciləri haqqında daha geniş danışmaq çətindir. Düzdür, indi də az-az yaxşı söylə­yi­cilərlə qarşılaş­maq mümkündür. Amma təbii ki, folkloru daha yaxşı toplamağa heç olmasa, XX əsrin əvvəllərində, orta­larında baş­lansaydı, daha böyük nailiyyətlər əldə edə bilərdik. İndi qeydə alınan mətnləri isə ancaq klassik folklorun «qəlpə­ləri», «qı­rıq­ları» saymaq olar. Əksər söyləyicilərin nitqindən, mətnlərin sə­viyyəsindən hiss etmək olur ki, o, mətnin müəy­yən hissələrini unudub və yadına salmaq istəsə də, çox hallar­da buna nail ola bilmir. Bəzən söyləyiciyə sual verərkən gör­mək olurdu ki, o, bu haqda heç nə bilmir. Ancaq özünu bilən kimi göstərir və mətləbə dəxli olmayan söhbətlər edir. Bəzi söyləyicilər hətta özlərindən mətnlər yaratmağa da cəhdlər edirdilər:

Diyi ki, gelinnərdə hansı gelindi, qaşmağı yaxşi

24 qadaxdan qadaxlanıfdı, başmağı yaxşi.

Bezənifdi bezeyi yaxşi? (79)
Bizim anamızın üç üzü

İkisi qara, biri ağ (79).

və yaxud:
Alaxlar içində biz də alağıx

Deymiyın_ı bizə, biz çox yaraxlıyıx

Sizə də gerehlıyıx (79).
Söyləyicinin dediyinə görə, I tapmacanın cavabı «at», II tapmacanın cavabı «qaranlıq gecə, işıqlı gündüz və qara tor­paq», III tapmacanın cavabı isə «gicitkən və qanqal»dır. Hiss olunurdu ki, söyləyici hər üç tapmaca mətnini ifa pro­se­sində yaratdı.

Yəni «mətnin variantlılığı və kollektivliyi xalq yaradıcı­lı­ğının bütün növlə­rin­də təzahür etmir. Bəzən söyləyicilər fər­di əsərlər yaratmaq yolu ilə gedirlər. Əlbəttə, bu əsərlər o za­man folklor sayıla bilər ki, onlar folklor ənənəsi çərçivə­sindən çıxmasın» (133, 19), «folklorda kollektiv və fərdi yaradıcılıq vəhdət təşkil edir. Söyləyici yaranmış ənənələrin hökmranlığı altındadır» (138, 9).

İfa prosesində həmin söyləyici daha bir maraqlı folklor nümunəsi yaratdı. Şəki məişətindən bəhs edən bu mətn öz yüksək poetizmi ilə fərqlənir. Mətn nəsrlə deyilsə də, onda axıcılıq, şeiriyyət var və söyləyicinin sənətkarlığından xəbər verir: «Novruzda başdiyirıx biz balba bişirmağa. Helə döyül­mü? Balba beyimnən yiyirıx epbeyi. Dalıncə çatıy dirmiyh­lərin xanı, sultanı, eyriburun lovyə bəy. Hindi də hunuynən yiyrıx epbeyi. Qalır yay. Yaydə götürüyux dirniyhlərin gülü olan qırmızı pamidor, göy xiyər. Quruyux salatı, qıraanda oturuf diyirıx bala-bala bayatı. Soram doğramanı da qatırıx gözünə. Salatın sözünə baxmırsa qar­nın_ı, doğramanı da qatırıx gözünə. Gəlir çatır payiz, qızıl payiz də. Hunda da bişiriyıx lövyənin qurusunu, doğruyurux içinə epbeyin qurusunu. Payi­zi də bunuynən yola saldıx. O ki, gəldi çatdı qışimiz. Dəvə leşi qışimiz var də. Unuynən də var işimiz. Etə, yağa ki, bat­mır dişimiz. Alırıx kələm, kartof. Bişiriyıx sup, borş. Qışımiz də hunuynən keçif gedir lap xoş» (79).

Söyləyici bəzən də mətni mətn formasında deyil, bir-iki cümlə ilə ifadə edir.

«Dünyamız suynən yaranıfdı, suynən də məhv olacax­dı», «Vaxd olufdu kü, Qarasovda (Şəkidə ərazi adıdır) şumun üstünə qoyulən yumurta habırdan görü­nüfdü, nə vaxsa gənə helə olcaxdı» və s. hər iki cümlə bütöv esxatoloji mif mətn­lərinin qəlpələridir. Ancaq söyləyicilər mətnləri unutmuş, yad­­­daş­larında isə bir-iki cümlə qalmışdır. Eləcə də ərazidə hədə-qorxu gəlmək üçün işlədilən «Sənın_ı qabırğan_ınan dişi­mi­ qurdalıyərəm» ifadəsini isə ilkin əcdad miflərinin, nə­həng­lər haqqında miflərin qəlpəsi saymaq olar. Sadəcə, mif özü unudulmuş, yaddaşlarda isə izi qalmışdır.

Bütün bu deyilənlərdən belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, folklor mətnlərinin deformasiyası, söyləyicilərin klassik folk­lor formullarından istifadə etməmələri onların mətni pis bilməsinə dəlalət edir. Bu fakt isə öz növbəsində klassik folk­lorun tamamilə məhvinə aparıb çıxarır.

Biz ərazidən folklor mətnləri toplayarkən başqa bölgə­lərlə folklor əlaqələrini də müşahidə etdik. Söyləyicilərdən mətni kimdən eşitdiyini soruşarkən bəziləri zaqatalalı (Şəki­nin Baqqal kəndindən zaqatalalı Aşıq Hüseynin oğlu Nəzirin ölümü münasibətilə yazdığı «Ay Vətən» adlı mərsiyəni qeydə aldıq) və ya qaxlıdan eşitdiklərini söyləyirlər.

Bəzi söyləyicilər, xüsusilə də bayatıların ifaçıları söylə­dikləri bayatıları Balakəndə eşitdiklərini qeyd edirdilər. Bu məlumatı Şəki rayonunun Baş Göynük və Cumakənd kəndlə­rində qeydə almışıq. II Dünya Savaşı zamanı aclıq çəkən əhalinin bir qismi dolanışıq dalınca Balakən ərazisinə getmiş­di. Onların bir qismi müharibədən sonra da orada qalsa da, bir qismi geriyə qayıtmışdır. Təbii ki, oraya gedən şəkililər özləri ilə daşıyıcısı olduqları folklor mətnlərini də aparmış və eyni zamanda geri qayıdanda da getdikləri ərazilərdə eşitdikləri folklor mətnlərini də özləri ilə gətirmişlər.

Söyləyicilərdən biri həm Şəkidə, həm də Bərdədə (oğlu Bərdədə hərbçidir) yas mərasimləri apardığını qeyd etdi. Deməli, Şəki folkloru həm də müəyyən qədər bu bölgənin folkloru ilə qarşılıqlı təsirdədir.

Bəzi söyləyicilər danışdıqları folklor mətnlərini qara­bağ­lıdan, Qərbi azər­baycanlılardan eşitdiklərini qeyd edirdi­lər. Şəkililər əvvəllər ticarət məqsə­dilə, eləcə də başqa səbəb­lərdən Azərbaycanın digər ərazilərinə səfər edərkən özləri ilə folklor mətnləri aparıb gətirirdilərsə, son dövrlərdə baş verən hadisələrlə əlaqədar deportasiyaya məruz qalıb Şəki ərazisin­də məskunlaşan məcburi köçkünlər də özləri ilə mənsub olduqları mədəniyyəti, etnoqrafiyanı, o cümlədən, folkloru da Şəki ərazisinə gətirmişlər. Onu da qeyd edək ki, bu təsir də qarşılıqlı olmuşdur. Onlar özləri ilə folklor mətnləri gətirdik­ləri kimi, Şəki folklorundan da bəhrələn­mişlər. Biz Laçın rayonu sakinlərindən digər mətnlərlə yanaşı, Nadir şahın «Gə­lərsən-görərsən» qalasına etdiyi hücumu haqqında rəva­yət də qeydə ala bil­dik. Rəvayətdəki toponimiya və adlar ancaq Şəkiyə məxsusdur (Qurudərə, Ko­tan düzü, Çələbi xan, Göy­nüyün ağsaqqalları və s.).

Eyni zamanda elə folklor mətnləri qeydə almışıq ki, bunların Şəkiyə gəlmə olduqları o dəqiqə hiss olunur. Qaçaq Nəbi, Aşıq Ələsgər və s. haqqında topladığımız mətnləri misal kimi göstərə bilərik.

Bəzi söyləyicilərin repertuarında kitablardan oxuduqları folklor mətnləri də var idi. Yas aparan mollalardan birinin etirafına görə, o, yaslarda həm xalqdan eşitdiyi nağılları söy­ləyir, həm də öz repertuarını daha da zənginləşdirmək üçün nağıl kitablarını oxuyur. O, oxuduğu nağıl kitabları arasında «Tutinamə»nin adı­nı xüsusi olaraq vurğuladı. Biz Şəki əra­zisinin Daşbulaq kəndindən Abbas Tufar­qanlının (XVI-XVII əsrlər) bir şeirini qeydə ala bildik. Həmin şeir Ə.Axun­dovun tərtib etdiyi «Azərbaycan aşıqları və el şairləri» kita­bında «Yandırar» adı altında getmişdir. Bizim topladığımız şeirlə həmin şeiri müqayisə edərkən II bənddə bir sıra fərq­lərlə rastlaşdıq. I və III bəndlər isə azacıq dəyişikliyə uğra­mışdı. Müqa­yisə edək:

Yandırar
Bəd övladı əzəl başdan tanıram,

Çör-çöp yığar, yad ocağın yandırar.

Səhər durar ar-namusun gözdəməz,

Suyu tökər, öz ocağın söndürər.

Ulğun cuşa gəlsə, köpük yağ olmaz,

Söyüd bar gətirsə, bağça-bağ olmaz.

Zibil təpə olsa, küllük dağ olmaz,

Yel əsəndə alçaqlara yendirər.

Abbas bu sözləri deyər sərindən,

Arxı vurun, suyu gəlsin dərindən.

Söz bir olsa, dağ oynadar yerindən,

El bir olsa, zərbi kərən sındırar (4,83).

Şeirin bizim tərəfimizdən qeydə alınmış variantı isə belədir:
Pis övladı əzəl başdan tanıram,

Çör-çöp yığar, yad ocağın yandırar.

Səhər durar, ar-namusun gözdəməz,

Suyu tökər öz ocağın söndürər.

Ulğun coşa gəlsə, baxça-bağ olmaz,

Söyüt bar gətirsə, heyva, nar olmaz.

Küllüyh təpə olsa, köpüyh yağ olmaz,

Yel əsəndə alçaxlara yendirər.

Abbas bu sözdəri deyər sərinnən,

Arxı bağla, suyu gəlsin dərinnən.

Söz bir olsa, dağ oynadar yerinnən.

El bir olsa, zərbi kərən sındırar.

Şeirin Şəki variantında II bəndin nə qədər deforma­si­yaya uğraması göz qabağındadır.

Ərazidən folklor mətnləri toplayarkən televiziya və ra­di­o­­dan eşidilən folklor nümunələrinin də dövriyyəyə daxil ol­ma­sı halları ilə üzləşirdik. Söyləyicilərdən bəziləri söylə­dik­lə­ri bəzi mətnləri televizor və radiodan eşitdiklərini qeyd edir­di­lər. Bu sahədə «Bulaq» radio verilişi xüsusi yer tuturdu. Onu da deyək ki, Türkiyənin «Saman yolu» televiziya kanalı tə­rə­fin­dən yayımlanan «Sırlar dünyası» adlı verilişdə gös­tə­ri­lən­ bə­zi süjetlərin də söyləyicilərin reper­tuarında özünə yer al­dı­ğı­nı müşahidə edirdik.

Biz Şəkinin Çayqaraqoyunlu kəndində folklor eza­miy­yə­tində olarkən O.Sarıvəlli ilə bağlı bir əhvalat və həmin əh­va­latla əlaqədar şeir qeydə ala bildik. Həmin şeir «Mənimlə dün­yanı gəzən mahnılar» kitabında «Ay mamaoğlu» başlığı al­tında gedib. Bizim qeydə aldığımız variantın üç bəndi çat­mır, kitabda verilmiş şeirdə isə bizim qeydə aldığımız şeirin yaranma səbəbi ilə bağlı əhvalat yoxdur (95, 109; 79).

Ərazidən qeydə alınmış folklor mətnləri arasında Rusi­ya­dan gəlmiş nümu­nələrə də təsadüf etdik.

Biz 1996 və 2001-2005-ci illər ərzində Şəki ərazisində folklor ezamiyyətlə­rində olduğumuz zaman 116 nəfər söylə­yi­cidən 2000-dən yuxarı folklor mətni qeydə almışıq. Onu da qeyd edək ki, biz bu mətnləri Şəki şə­hə­rin­dən, Baş Göynük, Aşağı Göynük, Baş Layısqı, Aşağı Layısqı, Baqqal, I Bilə­cik, II Biləcik, İnçə, Cumakənd, Daşbulaq, Çayqaraqoyunlu kənd­lə­rindən və Paliment adlı ərazi­sindən top­la­mışıq.

İnformatorlardan 74 nəfəri yaşlı (56 yaşdan yuxarı), 24 nəfəri orta yaşlı (36-56 yaş arası), 16 nəfəri isə gənclərdir (16-36 yaş arası). İnformatorlardan 13 nəfəri Şəki şəhərinin, qa­lan­ları isə rayonun müxtəlif kəndlərinin sakinləridir, onların 75-i qadın, 41-i isə kişidir.

Ərazidən qeydə aldığımız mətnlərin 462-si mifoloji ob­raz­larla (Unuqay, Hal,­­­­­­ Cin, Kaftar, Xortdan, Süleysin, Ərdov, Əzrayıl, Xıdır İlyas, Xıdır Nəbi, Naxış və s.) bağlıdır. Müasir dövrdə Şəki ərazisində folklorun ən geniş yayılmış janrlarından biri mifoloji rəvayətdir. Ərazidə elə bir yaşayış məskəni tapma­dıq ki, orada mifoloji rə­vayət deyilməsin. An­caq təbiidir ki, bu janr müxtəlif yaş həddində olan insanlar ara­sında müxtəlif səviyyədədir. 40 yaşdan 60-70 yaşadək olan qadın və kişilər çox say­da mifoloji rəvayət bilirlər. 25-40 yaş arasında olan söy­ləyicilərin repertuarında bu janr 4-5 mətndən o tərəfə keçmirsə, 18-25 yaşlılar arasında 2-3 mətnlə məhdudlaşır.

Ərazidən 73 nağıl qeydə almışıq. Daha 4 nağılın adını eşitsək də, onları qeydə ala bilmədik. Adını eşidib qeydə ala bilmədiyimiz nağıllar aşağı­dakı­lar­dır:­ «Qırmızıqaşın nağılı», «Xatakarın nağılı», «Qardaş bacının əlini niyə kəs­di?»­, «Quş­lara dən səpmək haradan qalıb?».

225 bayatı qeydə ala bildik. Biz bayatını folklor kitab­la­rından şeir kimi oxu­mağa adət etmişik. Ancaq folklor topla­yan­lar yaxşı bilirlər ki, klassik ənə­nədə bayatı mətni şeir kimi de­yilmir, mahnı kimi oxunur. Buna əksər regionlarımızda «ba­yatı çağırmaq» deyirlər. Bəzi regionlarımızda, məsələn, Bala­kəndə isə baya­tını «hayla» adlandırır və «bayatı çağır­maq» ifa­dəsinin əvəzinə «hayla oxumaq» ifadəsi işlədirlər. Balakəndə, eləcə də Zaqatalanın Tala kəndlərində haylaları tən­bur adlı musiqi aləti­nin müşayiəti ilə çalıb oxuyurlar. Şəki ərazisində tənbur­çuya rast gəlməsək də, bayatını xüsusi avazla oxumaq ənənəsi bu region­da da olmuş­dur. Biz 1995-ci ildə Şəki rayonunun Cuma­kənd adlı ərazisində folklor mətn­ləri toplayarkən Pəri xala adlı bir söyləyici avazla çoxlu baya­tı oxudu və maraqlı burası idi ki, söyləyici bayatıdan bayatıya keçərkən avazı da dəyişirdi. Ancaq çox təəssüf ki, o zaman əlimizdə diktafon olmadığı üçün biz həmin bayatıların ancaq mətnini qeydə ala bildik.

Biz sonralar da ərazidə bayatı deyən qadınlarla çox rast­laş­dıq. Ancaq onlar bayatını şeir kimi söyləyirdilər. Bunun bir səbəbi onların utancaqlıqları idisə, əsas səbəb bayatı söylə­mək ənənəsinin zəifləməsi ilə əlaqədardır.

Bəzi folklorşünasların fikrincə, Azərbaycan bayatıları daha çox «əzizinəm», «eləmi», «mən aşiq» kimi kəlmələrlə başlanır. Folklorşünas alim V.Vəliyev yazır ki, Azərbaycan bayatılarında başqa türkdilli xalqlarda olmayan formal bir əla­mət vardır: bizim bayatılarımız əsasən «əzizinəm», «eləmi», «mən aşıq» kimi şablon kəlmələrlə başlanır (116, 4).

Biz ərazidə folklor nümunələri toplayarkən belə «şab­lon» kəlmələrlə başla­nan bayatılarla az rastlaşdıq. Qeydə aldığımız bayatılar, əsasən, aşağıdakı tipli cümlələrlə başlanır:

Daqkada duz oleydim,

Bulaxda buz oleydim.

Qonşüdən qız gələndə,

Öydə yalqız oleydim (79).

Ağ cuna esdirəndə,

Esməzmi esdirəndə?

Diyillər yar küsüfdü,

Küsməzmi küsdürəndə? (79).

Onu da qeyd edək ki, bu tipli bayatıları daha çox yaşlı nəslin dilindən eşidirik. Və qeydə aldığımız bayatıların çoxu­su da belə «şablon» kəlmələrsiz baş­lanır. «Şablon» kəlmələrlə başlanan bayatıları daha çox orta yaşlılardan və gənc nəslin nümayəndələrindən qeydə almışıq. Görünür, bu televizorun və kitabların təsiri ilə bağlıdır. Onu da qeyd edək ki, region­dan qeydə alınmış bayatıların bir qisminin misralarında heca­ların sayı 7 yox, 7-dən artıq və ya əksikdir.
Dəryada sijim gördüm (7)

Baxdıxcə uzun gördüm (7)

Ay mənim əzizdərim, mən sizdən ayrilməzdim (14)

Əzreyili güjdü gördüm (8).

Usdul üsdü çiçeh (6)

Çin geti unu biçeh (7)

Elın_ıda dəsdə gül (6)

Gülun_ınan özun_ı göcceh (7)

Dağların sinəsinə (7)

Qar yağıf sinəsinə (7).

Aləmə sığmıyən başım (8),

İndi sığıf sinəsinə (8).

Dərənin uzunu, (6)

Çoban, qaytar quzunu (7).

Get anan_ıa dinə ki, (7),

Man_ıa versin gözəl-göççeyh qızını (11) (79).

Bayatı janrı haqqında söylədiklərimiz Şəki ərazisində klassik folklorun bu janrının müasir vəziyyəti haqqında müəy­­yən təsəvvür yaratmağa imkan yaradır.

8 mahnı mətni toplaya bildik. «Ay gözəl» adlı mahnını bütöv qeydə alsaq da, «Bağa girdim üzümə» adlı xalq mah­nı­sından yalnız bir bənd toplaya bildik. Bundan başqa, iki bənd məzəli mahnı, bir əsgər mahnısı, üç dənə də toy mahnısı (bun­lar da kiçik hissələrdir) qeydə almışıq. Statistikadan da görün­düyü kimi, bu janr artıq öləziməkdədir.

89 tapmaca, 123 lətifə qeydə almışıq. Lətifələrin 13-ü Molla Nəsrəddin, 1-i isə Bəhlul Danəndə ilə bağlı, 21-i isə gəlin-qaynana münasibətlərini əks etdirən ləti­fələrdir. 11-i poliet­nik, 7-si kəndlər arasındakı etnoqrafik münasibətləri əks et­di­rir, 7-si müxtəlif mərasimlərlə bağlıdır, qalanları isə müx­təlif mövzulu lətifələrdir.

352 rəvayət qeydə almışıq. Bunun 150-si pirlər və pir sahibləri ilə, 60-ı ovçu­luqla, 3-ü polietnik, 4-ü toponimik, 12-si dini rəvayət, 15-ü öy ilanı ilə, 1-i isə Qaçaq Nəbi ilə bağlı rə­vayətdir. Qaçaq Nəbi ilə bağlı mətni Laçın rayonundan di­dər­­gin düşmüş söy­lə­yicidən qeydə almışıq. 87-si müxtəlif möv­zulu rəvayətlərdir.

Ərazidən 28 əfsanə mətni toplaya bildik. Bunların da ək­səriyyəti Ay, Günəş, müxtəlif heyvan və quşların yaran­ması ilə bağlı əfsanələrdir.

Şəki ərazisində uşaq folkloru da geniş yayılmışdır. Belə ki, 25 layla, 14 oxşama, 8 düzgü, 42 uşaq oyunu qeydə ala bildik.

Cəsarətlə demək olar ki, paremioloji vahidlər Şəki ərazi­sində ən çox rast gəlinən janrlardandır. Ərazidən 412 atalar sözü, 90 deyim, 12 təmsilcik, 46 inam, 36 yasaq, 53 alqış, 130 qarğış qeydə almışıq. Qarğışların 9-u bayatı ilə deyilib, qalan 121-i isə nəsr formasındadır. 4 ovsun və 5 bazar tərifləməsi qeydə ala bilmişik. 17 ağı mətni də toplamışıq ki, bunun da 3-ü nəsr formasında deyilib, 9-u bayatı ağıdır, 1-ində isə nəsrlə nəzm növbələşib.

10 mif mətni qeydə almışıq, amma bunlardan bir neçəsi alayarımçıqdır. 2-si dünyanın sonu ilə bağlı (esxatoloji), 1-i dünyanın yaranması, 2-si ilkin əcdad, 3-ü isə Nuh tufanı ilə bağlıdır. Ərazidə artıq öləziməkdə olan folklor örnəklərindən biri də təqvim mifləridir. Bu janrla bağlı yalnız iki mətn qey­də ala bildik ki, bun­lardan biri həftənin günləri ilə bağlıdır. Digə­rinin variantı isə həm də Əzrayıla şamil olunur. Variant­ları müqayisə edək: «Tənbəl qışa hazırlıq görmür ki, qışa hələ çox var. Vaxt keçir, dağın başına qar yağır, kişi hələ narahat olmur. Qar dağın ətəklərinə yağır, tənbəl vecinə almır. Qar aşağılara yağır. Tənbəl deyir: «Hələ qışa çox var». Nəhayət, qar kəndə yağır. Tənbəl kişi qışa şikayət edir ki, sən gəldiyini mənə xəbər vermədin. Qış cavabında deyir: «Mən əvvəl dağın başına yağ­dım, sonra ətəklərinə düşdüm, oradan da yavaş-ya­vaş aşağı­ya irəlilədim. Bütün bular sənə xəbərdarlıq deyil­dimi?» (79).

İndi isə II varianta baxaq: «Əzrayıl bir kişinin canını al­mağa gedir. Birinci dəfə kişi namaz üstə olduğu üçün onun canını ala bilmir. İkinci dəfə isə, o, kişini süfrə başında yaxa­layır. Kişi çox çək-çevirdən sonra Əzrayıla güclə bir loxma çö­rək yedirir və yenə sağ qalır. Əzrayıl gedəndə kişi ondan xahiş edir ki, növbəti dəfə gələndə öncədən ona xəbər versin. Bir müddət sonra kişi görür ki, sağdakı qonşu öldü, soldakı qonşu öldü, arxadakı qonşu öldü... Xeyli vaxt sonra Əzra­yılı qarşı­sın­da görən kişi narazılığını bildirir ki, yenə də xəbərsiz gəlmisən. Əzrayılın cavabı belə olur: «Sağ tərəfdəki qonşunu öldürdüm, sol tərəfdəkini apardım, hamını təmizlədim. Bunlar hamısı sənə xəbərdarlıq deyil? Sən bilmirsən ki, növbə sənə də ça­tacaq?» Bu dəfə kişi Əzrayıldan yaxa qurtara bilmir» (79).

Bu rəvayətin bir qədər ixtisar olunmuş digər bir va­rian­tını da Bakı ərazisindən qeydə almışıq (79).

Bu gün ərazidə təqvim mərasimləri keçirilmir. Bu sə­bəb­­dən də təqvim mif­lə­ri artıq öləziməkdə olan folklor örnək­lərindəndir. Yəni xalqın həyatında və mə­işə­tində gedən dəyi­şikliklər folklora da öz diktəsini edir. Rus folklorşünası Z.E.Se­­menovanın sözləri ilə desək, məişət sisteminin dəyi­şil­məsi (изменение бытового уклада) folklor-etnoqrafik kom­plek­sin dəyişməsinə gə­ti­rib çıxarır (146, 129).

Vergi ilə bağlı 28 mətn qeydə almışıq. 4 türkəçarə, 7 xa­tirə, 2 sağın nəğ­məsi, 1 sayaçı sözü qeydə ala bildik. 17 kitab­açma, 5 tas qurma, 8 dua yazma, 2 ruh­götürmə, 1 bel çək­mək, 1 qarın çəkmək, 9 qırxtökmə, 10 yağış yağdırma, 7 yağış kəs­mə, 1çillə kəsmə qeydə almışıq. 3 məzəli şeir, 5 kəlmeyi-şəha­dət mətni top­la­mışıq. Ərazidən aşıqlarla da bağlı xeyli sayda mətn toplamışıq. Bun­lardan 9-u aşıqlarla bağlı rəvayət­lərdir ki, 5-i Molla Cumaya, 2-si Aşıq Ələs­gə­rə aiddir, 1-ində Molla Cuma və Aşıq Ələsgər qarşılaşdırılır, hər 2 aşıq bərabər tu­tulur, 1-i isə Şirvanlı Aşıq Zakirlə bağlıdır. 7 dastan mətni qeydə ala bildik, onlara əs­lində dastan da demək olmaz, «das­tan qəlpələri» adlandırsaq, daha doğ­ru olar. 17 aşıq şeiri top­lamışıq. 5-i Molla Cumaya, 1-i Zaqatala aşığı Aşıq Hü­seynə, 3-ü Göyçəli Aşıq Mayıla, 1-i Tufarqanlı Abbasa, 1-i Qur­ba­niyə aid­dir. 4-nün isə müəllifini aydınlaşdıra bilmədik. Aşıq şeiri üslubunda yazılmış da­ha 2 şeir də qeydə aldıq ki, bun­ların müəllifləri söyləyicilər özləri idilər.

Ərazidən qeydə aldığımız 13 mətn isə yazılı ədəbiyyat nümunələridir – 4 şeir S.Vurğuna, 1-i O.Sarıvəlliyə, 1-i M.Ə.Mö­cüzə, 2-si N.Gəncəviyə məxsusdur, 1-i İ.Krılovun təmsili, N.Nəri­ma­no­vun «Pir» hekayəsi, məktəb nəğ­mə­­si, 3-ü isə orta məktəb kitablarında veril­miş mətnlərdir.

Ərazidən həm də xeyli sayda etnoqrafik məlumat qeydə ala bildik. Bunlar toy, yas, ovçuluq adətləri, nəsil adları, sə­nət­karlar barədə xatirələr, müxtəlif mə­rasimlərlə bağlı, atçılıq, küp qəbirləri, Şəkinin flora və faunası ilə bağlı məlumat­lardır. Eləcə də Qər­bi Azərbaycan və digər itirilmiş yurd yerlə­rimizlə bağlı xatirələr qeydə almışıq.

Yuxarıda verilmiş statistikadan da göründüyü kimi, qey­də aldığımız folk­lor mətnləri sayca çox fərqlənir. Bunun da bir neçə səbəbi var:

1. Bu, bəzi janrların daha aktiv və ya passiv olması ilə əlaqədardır. Atalar söz­ləri, deyimlər, təmsilcik, inam, yasaq və s. kimi janrlardan demək olar ki, hər bir şəkili öz gündəlik danışığında istifadə edir. Bu janrlar həcmcə kiçik ol­du­ğu üçün onları yadda saxlamaq və söyləmək daha asandır. Biz bu janrları yaz­maq üçün xüsusi dəftər ayırmışdıq və ezamiyyətdə olmasaq belə, gündəlik eşit­diyimiz hər bir paremioloji vahidi oraya qeyd edirdik.

2. Bəzi mərasimlər artıq öz aktuallığını itirir və onların sıradan çıxması ilə əla­qədar olaraq bu mərasimlərdə söylə­ni­lən janrlar da unudulur. Bu da tam qa­nu­nauyğun prosesdir. Tutaq ki, qədim Azərbaycan toyları müasir Avropa toy­ları ilə əvəzlənirsə, deməli, qədim toylarımızda oxunan mahnılar da öz aktual­lı­ğını itirməlidir. Amma pirləri ziyarət etmə məra­simi hələ də qaldığı üçün pirlər və pir sahiblərinin göstərdiyi möcüzələrlə bağlı rəvayətlər əhali arasında öz ak­tuallığını qoruyub saxlamaqdadır.

3. Şəhər mədəniyyətinin güclənməsi, müasir folklorun tədricən kənd folk­lo­runu əvəzləməsi nəticəsində ənənəvi mə­ra­­simlər də köhnəlir, sı­­radan çıxır və onun unudulması orada söylənilən folklor mətnlərinin unudulması ilə şərtlənir.

4. Daha bir səbəb isə elmi-texniki tərəqqi, qloballaşma və onla­rın təsiri ilə folk­lor mərasimlərinin sıradan çıxması ilə bağlıdır.
3.2. Folklor məclisləri (folklorun söyləndiyi yerlər): dünən və bu gün
Folklorun var­l­ığı onu söyləyən şəxslərlə yanaşı, folklor məclislərinin varlı­ğından da ası­lı­dır. Folklor mətnləri bu məc­lislərdə cilalanır, variantlaşır, yayılır. Buna görə də folk­lordan danışarkən ilk növbədə folklor məclislərindən danışmaq lazım gəlir. Di­gər bölgələrimizdə olduğu kimi, təbii ki, Şəkidə də folklor məclisləri olmuşdur. Bu məclislərin bir qismi artıq sıradan çıxsa da, bir qismi hələ də öz varlığını qo­ru­yub sax­laya bilmişdir. Müəyyən səbəblərlə əlaqədar olaraq sıradan çıx­mış folk­lor məclislərinin bir qismi yaşlı folklor söyləyici­lərinin yaddaşlarında qo­ru­nub saxlanmışdır. Mərasimləri (toy, yas, Novruz, yağış yağdırma və kəsmə, çil­lə çıxartma, tas qurma, pir ziyarəti və s.) əsas folklor məclisləri saymaq olar.

«Folklor axşamları». Söyləyicilərin verdikləri məluma­ta görə, təxminən XX əsrin 50-60-cı illərinə qədər məişət qay­ğı­larından qurtaran camaat (3-4 evin ada­mı) hər gecə növbəy­lə bir evə yığışar və gecə yarıdan keçənədək söhbət edər­dilər. Bu, xüsusilə də uzun qış gecələrinə aid idi. Bəzən söhbətlər o qədər uza­nardı ki, ev sahibləri zarafatyana bir mahnı da oxu­yardılar:

Fındıx ilə qoz

İxtilatı poz.

Durun_ı gidın_ı siz,

Yıxılıf yatax biz (79).
Həmin «folklor axşamlarında» kənar söhbətlərlə yanaşı, folklor mətnləri də danışardılar. Təbii ki, onların əsas məqsədi folklor mətnləri danışmaq yox, vaxt­larını keçirməkdir. Bu tip məclislər folklor mətnlərinin həm yayılma are­a­lı­nı genişləndi­rir, həm də onun variantlaş­ma­sı­na şərait yaradırdı. Belə «folklor ax­­şamları» əvvəlki vüsətlə olmasa da, nisbətən zəif halda 80-ci illərin so­nu­na­dək davam etmişdir. Son dövrlərdə elmi-texniki tərəqqi belə məclislərin ke­çi­ril­mə­sini demək olar ki, dayandırmışdır.

Bunlardan əlavə, kişilər gimgə yerlərində, qadınlar bu­laq başında yığışır, şə­­kililər demişkən, bir növ «vaxt öldü­rür­lər». Təbii ki, burada da gündəlik qay­ğı­larla bağlı söhbətlərlə yanaşı, yeri gəldikcə folklor mətnləri də söylənilir.

Orta məktəblərdə də «folklor məclisləri» «təşkil olu­nur». Boş dərs­lər­də, cür­bə­cür qonaqlıq və yığıncaqlarda (ad gün­ləri, İlaxır çərşənbədə və s.) bir ye­­rə top­la­şan­ yuxarı sinif şagirdləri də yaşlı adamlardan eşitdikləri folklor mətn­­lərinin daşıyıcılarıdırlar.

Keçirilən mərasimlərdən asılı olaraq danışılan folklor mətnləri də müxtəlif olur. Möhlüt məclislərində peyğəmbərin mövludu ilə bağlı və başqa dini mətn­lər aktuallaşırsa, Nov­ruz­da bu mərasimlə bağlı mətnlər danışılırsa, pir zi­ya­rət­lə­rində pirlər haqqında rəvayətlər önə keçir.

Əkin-biçin yerlərini də bir növ folklor məclisləri say­maq olar. İşdən yo­ru­lan­dan sonra günorta saatlarında bir yerə yı­ğışıb dincələn kənd adamları da folk­­lor söyləyiciləridir. Ancaq Şəki mühafizəkar və qapalı region olduğu üçün bu söy­ləyicilik də bir qədər fərqli şəkildədir. Fikrimizi aydınlaş­dır­maq üçün Ba­la­kən rayonunun Katex kəndindən Şəkinin Baqqal kəndinə gəlin gəlmiş bir söy­ləyici ilə söhbətimizi olduğu kimi veririk: «Balakəndə tütün əkərdik. Mənim ba­cım da zvena (manqa) başçısıydı. Hərəmiz bir cızın (cərgə, lək, kərdi) başında daya­nar­dıq, əli­mizdə də toxa, lapatka. Birinci cızın başında dayanan qız işləyə-işləyə bir ba­­­yatı çəkərdi, yanındakı da ona cavab verərdi, sonra da növbəylə hamı bir-bir bayatı deyərdi, yenə sıra hərlənib gələrdi birinci qızın üstünə. Belə-belə işin nə vaxt qurtardığını bilməzdik. Sonra bura gəldim. Habırda, tütün­nux­da bayatı disan_ı diyəllər ki, bax hələ, filankəsin hağlı qaçıfdı, mahnı oxuyü. Adama ayif eli­yəl­lər». Deməli, folklor mətn­lərində olduğu kimi, folklor məclislərinin özündə də regional fərqlər müşahidə etmək mümkündür.

Bundan başqa, müxtəlif mərasimlər də bir növ folklor məclisləri rolunu oynayardı. Əvvəllər mərasimlər indiki dövr­lə müqayisədə təmtəraqlı keçirilirdi.

Orucluq və Qurban bayramlarında da rayon camaatı bir-birinin evinə bay­ramlaşmağa gedir.

Ərazidə keçirilən əsgər yola salma mərasimi, uşağa ad qoyma, süd dişi çıxarma, qırx suyu tökmə mərasimləri də həmin mərasimlərlə bağlı folklor mətnlərinin aktuallaşmasına səbəb olur.

Aydındır ki, folklor axşamlarında olduğu kimi, belə məc­lis­lərdə də kənar söhbətlərlə yanaşı, həm də folklor mətn­ləri danışılır.

3.3. Mərasim folklorunun müasir vəziyyəti
Mərasimləri folklorun daha çox söyləndiyi yerlər hesab etmək olar. Bunu tək Şəkidə deyil, bütün bölgələrimizdə müşahidə etmək mümkündür (18, 278-287).

Toy folklor mətnlərinin daha çox aktivləşdiyi mərasim­lər­dən biridir. Bu mə­ra­sim üç mərhələdən keçir; toya qə­dər­ki mərhələ (buraya qızbəyənmə, elçilik, şəl­tə, xınayaxdı və s. məclislər da­xil­dir), toy mərhələsi (Şəkidə toy əvvəllər üç gün ça­lı­nırdı), toydan sonrakı mər­hələ (bəyyanı, qızaşı, gəlin­gör­məsi və s.) (100, 97-107).

Yaşlı söyləyicilərin verdikləri məlumatlara görə, Şəki toylarında əvvəllər «Qodu-qodu» gəzdirərdilər. Eyni hal Si­sian rayonunda da olmuşdur (79).

Əvvəllər toyun hər üç mərhələsində məclislərin xarakte­rinə uyğun mahnılar oxuyar, bayatılar çağırar, deyişərdilər:
Ay qız adamı,

Sındır badamı.

Elçiyə çay ver,

Alım qadanı.

Qara atın kəkili,

Qabağına tökülü.

Gəlmişik aparmağa,

Kimdir qızın vəkili?

Bu gelin, nazdı gelin,

Söhbəti duzdu gelin.

Arzum budu olasan

Oğullu, qızdı gelin.

Qaynana:
Köynəyi təzə, məzəri təzə

Bir il keşsin, görəyh, nə deyir gəlin bizə?

Gəlin:
Köynəyim təzə, məzərim təzə

Özümə yer eliyim, gör, neylərəm sizə!... və s. (79).

Bunlardan başqa, toylarda həm də digər folklor mətnləri – gəlin-qayınana ziddiyyətlərini özündə əks etdirən rəva­yətlər, lətifələr, nəsihət məzmunlu rəva­yətlər, əfsanələr, atalar sözləri, məsəllər və s. söyləyərdilər.

Toy mərasimində müxtəlif oyunlar olur. Belə oyunlar­dan biri qız toyunda icra olunur. Toyun axırına yaxın baməzə qadınlardan biri əyninə köhnə kişi pal­tarı – şalvar, köynək geyib, başına papaq qoyar, üz-gözünü kömürlə bəzəyib orta­ya atılar, hopbanıb-düşər, cürbəcür hoqqalar çıxarardı. Görünür, əvvəllər bu ri­tual sakral mahiyyət daşımış, sonralar isə sak­ral­lı­ğını itirərək oyuna çevrilmişdir.

Digər bir oyun isə bəy yanında keçirilir və «Xan-vəzir» ad­­la­nır. Bu oyunda xanın vəziri və dörd qazağı (buyruqçusu) ol­ur. Xan bəyyanına gecikənləri qazax­lar vasitəsi ilə cəzalan­dı­rır, onları cərimə edir. Cəriməni ödəmək istəməyənləri isə «as­dı­­rır». Şuluq salanlar da cəzalandırılır. Cəza kimi onlardan mü­əy­­yən məbləğ pul alınır. Bəyyanında yançılar ehtiyatlı ol­ma­­lı, bəyi qorumalıdırlar. Çünki dostlar vəziyyətdən istifa­də edib ya bəyi, ya da onun ayaqqabılarını oğurlaya bilərlər. Əgər belə bir hal baş verərsə, bəyi oğurlayanlar yançılardan müəy­yən məb­ləğ­də pul almamış bəyi qaytarmırlar. Bəyyanına toplaşanlar gün ər­zin­də xanlıq qayda-qanunları ilə yaşayırlar (100, 104).

Folklorun aktivləşdiyi yerlərdən biri də yas mərasim­lə­ridir. Qeyd edək ki, yas adətlərinin bir qismi bu gün də ərazidə icra olunmaqdadır, bir qismi isə ancaq yaşlıların yad­daşlarında qorunub saxlanmaqdadır. Yas məclisləri də aşa­ğıdakı mərhələlərdən keçərdi.

Yas – ölü düşən gündən sonrakı 7 gün, bəzən də 3 gün.

Adnalar – yasdan sonrakı 4 cümə axşamı verilərdi.

Qırx – yasın 40-cı günü keçirilən məclisdir.

Əlli iki – Şəkidə dəfn mərasiminin 52-ci günü də məclis keçirilirdi. İnama görə, həmin gün ölünün sümükləri bir-birindən ayrılır.

Qara bayram – mərhumun ölümündən sonra gələn ilk dini bayram (Orucluq və ya Qurban bayramı) onun qara bay­ra­mı hesab olunur. Həmin günü onun adına halva çalınır, ehsan verilir, şirniyyat bişirilib qəbri üstə aparılır.

İl – ölünün dəfn olunduğu gün məclis qurulur, ehsan verilir.

Ərazidə yasın yuxarıda sadaladığımız bütün mərhələ­lə­rində ölü sahibinin evinə qohumlar, qonşular, onu tanıyan bü­tün adamlar yığışır, məclis qurulur. Həmin məclislərdə ölü­nün ruhuna ehsan verilir, «Quran» oxunur, ağı deyilir və s. Şəki yaslarında deyilən ağılardan II fəsildə geniş şəkildə bəhs etdiyimiz üçün burada ətraflı məlumat verməyi lazım bilmi­rik.

«Söylədiyin mətni kimdən eşitmisən?» sualına bəzi söyləyicilərdən «Yasda molla danışırdı» cavabını aldıq. Biz də yas aparan mollalarla görüşdük və onlardan xeyli sayda folklor mətni qeydə ala bildik. Onların verdikləri məlumata görə, elə ki, yasda ağlaşma qurtardı, məclisdəkilər məişət söh­bət­ləri etməyə başla­yırlar. Bu zaman yası aparan molla məcli­si ələ almaq üçün folklor mətnlərindən istifadə edir. Düzdür, bu zaman daha çox dini mövzulu rəvayətlər və nağıllar önə keçir. Amma hər halda belə məclislər folklorun yayılmasına, variantlaşmasına və nəhayət, yaşamasına kömək edir. Belə söy­­lə­yicilərdən biri ilə söhbətimiz zama­nı ondan 16 folklor mətni qeydə ala bildik ki, bunlardan üçü lətifə, 12-si dini və tərbiyəvi mövzulu nağıl və rəvayətlərdir.

Novruz. Boz aydan sonra ərazidə Novruza hazırlıq görü­lür. Ev-eşik, həyət-baca təmizlənir, səməni cücərdilir, ağaclar budanır, gövdələri ağardılır, həyət bellənir, tonqal üçün çır-çırpı hazırlanır və s.

Rayon ərazisində ilaxır çərşənbə və bayram günü təm­təraqla qeyd olunur. İlaxır çərşənbədə səhərə yaxın, hava hələ işıqlanmamış çaya, çay yoxdursa, bu­la­ğa – zəmzəm suyuna gedir­lər. Ərazidə yayılmış inama görə, bu vaxt çayda su kö­pük­lənməyə başlayır və bunu ancaq əməlisaleh adamlar görə bilirlər. Zəmzəm su­yu­nu götürməyə gedən adamlar çaya çata­na­dək hansı arxın üstündən adlayır­lar­sa, «ağırlığım, dərdlərim bu suda axsın» deyirlər. Zəmzəm suyuna gedən dəstə di­gər dəstə ilə üzləşirsə, bir-biri ilə danışmadan keçir. Suyu götürə­cək adam təmiz ol­malıdır. O, suyu götürdükdən sonra çaya daş atır və ya bulağın başına daş qoyur. Suyu götürərkən ürəkdə arzu tuturlar. Niyyəti hasil olanlar növbəti il su başına xonça ilə gedirlər. Bu suyu evə çatdırdıqdan dərhal sonra evdə iki adam din­məz oyunu oynayır. Dinməz əlinə ağac alıb çörək təknəsinə vurur. Yanındakı de­yir: «Vurma, vurma çörəyi bol olacaq». Sonra o, evdəki adamları ağacla vurur. Ya­nın­dakı deyir: «Vurma, vurma canları sağlam olacaq, filan­kəs bu il ərə ge­də­cək, evlənəcək, instituta girəcək və s.» Din­məz toyuq-cücəni, mal-qaranı, hə­yət­də­­ki ağacları da bu qayda ilə vurur, yanındakı onlara məhsuldarlıq arzulayır və s.

Dinməz oyunundan sonra zəmzəm suyundan çay qoyur, yemək bişirir, yu­yu­nurlar. Mal-qaranın, toyuqların, ağacların üzərinə, tövləyə, toyuq hininə səpir­lər ki, artım olsun. Hətta bəzi adamlar bu suyu şüşələrə doldurub bütün il boyu işlədirlər.

İlaxır çərşənbədə toxum səpir, kürt basdırırlar. Həmin gün toxum səpməyə də can atırlar, ərazidə geniş yayılan ina­ma görə, bu gün səpilən toxumun məhsuldarlığı digər günlər­də səpilən toxuma nisbətən artıq olur. Bu gün sulançaq (yel­lən­cək) asırlar və uşaqlar bütün günü sulanırlar, axşamüstü isə tonqal yandırılır. Həmin gün, eləcə də Novruz bayramı gü­nün­də hamı, xüsusilə uşaqlar təzə paltar geyinməlidir. Paltar, adətən, qırmızı rəngdə seçilir. Həmin günlər hamının evində bayram süfrəsi açılır, süfrəyə plov, digər yeməklər, cürbəcür şirniyyat, çərəz və mütləq səməni qoyulur. Qohumlar və yaxın qonşular bir-birinin evinə bayramlaşmağa gedirlər.

İlaxır çərşənbədə qapı pusur, papaq atırlar. Uşaqlar ila­xır çərşənbəni daha təm­təraqla qeyd edirlər. Onlar pul yığıb bir nəfərin evinə yığışır, orada yeyib-içir, su­lançaqda sulanır, qaçdı-tutdu, gizlənpaç oynayır, bənövşə yığmağa gedirlər və s. (79).

Qaynaqların verdiyi məlumata görə, ərazidə ilin axır çərşənbəsində vəsfi-hal məclisləri də keçirilmişdir. R. Əfən­diyev ilin axır çərşənbəsi keçirilən vəsfi-hal məclisini belə təsvir edir: «İlin axır çərşənbəsi günü yetişmiş qızlar və bəzi arvadlar toplaşıb vəsfi-hala (O, bunu «vəsmi-hal» adlandırır) baxarlar. Bir qaba su doldurub içinə hərə bir şey salar və üstünü yaylıq ilə örtərlər. Kəndxuda arvad vəsmi-hal bayatısı oxumağa başlar. Hər bayatının dalınca qabdakı sudan bir şey çıxardarlar, o şey kimin olsa, bayatı ona aiddir. Bayatının məzmunu şey sahi­binin gələcəyini andırır:

Kərə yağın tortası,

Qızıl kəmər ortası.

Allah muradın versin

Gələn bazar ertəsi.

İrağdan gələnə bax,

Çövrülüb dönənə bax.

Muradı hasil olan

Çırağı yanana bax.

Əlimdən bıçaq düşdü,

Bilmədim haçaq düşdü.

Viran ol, ey qəriblik,

Yar məndən qaçaq düşdü və s.» (47).

Ərazidə Novruz bayramı ilə bağlı lətifələrə də rast gəl­mək mümkündür. Elə buradaca onu da qeyd edək ki, yalnız Novruzla bağlı deyil, digər mərasimlərlə bağlı lətifələr də ərazidə geniş yayılmışdır. Belə lətifələrdən biri «Bəndə­lik­dən çıxıb» adlanır. Bu lətifədə deyilir ki, Novruz bayramı günü Dodulu Nazimin evinə «Qodu-qodu» dəstəsi gəlir və pay istə­yir. Onlar pay verməyənlərin qızı olaca­ğını söyləyirlər. Nazi­min arvadı onları yola saldıqdan sonra ərindən soruşur ki, qonşumuz çox xəsisdir, qodu gəzdirənlərə də pay vermədi. Bəs niyə onun yeddi oğlu var? Nazimin arvadına cavabı belə olur: «Bu xalq məsəli Allah bəndələrinə aiddir. Qonşumuzu Allah bəndəlikdən çoxdan çıxarıtdı» (79). Bu lətifədən məlum olur ki, Şəki ərazisində Novruz bayramında da Qodu gəzdi­rib­lər. Yaşlı söyləyicilərin də verdiyi məlumata görə, ərazidə İlaxır çərşənbədə Qodu gəzdirirmişlər və bu hal XX əsrin 70-ci illərinədək davam etmişdir. Qərbi Azərbaycanın Sisian ra­yo­nunda da İlaxır çərşənbədə Qodu gəzdirirmişlər (79).

Novruz bayramı günlərində həmçinin əraziyə pəhləvan (kəndirbaz) gəlir. Pəhləvanın yanında köməkçisi olur. Onu əra­­zidə «pəhləvanın iti» adlandırırlar. Pəhləvanın köməkçisi müxtəlif bölgələrimizdə müxtəlif cür adlandırılır. Onu Zaqa­ta­lada abdal, yaxud təlxək adlandırırlar. H.Sarabskinin verdiyi məlumata görə, pəhləvanın köməkçisi Bakı ərazisində keçə­pa­paq adlandırılırmış (94).

Pəhləvanın köməkçisi üz-gözünü bəzəyir, saqqal qoyur, başında tərsinə keçirilmiş papaq, əynində köh­nə paltar, zolaq­lı parçadan tikilmiş yamaqlı şalvar, ayaqlarında ucu şiş çarıq olur. Onlar açıq sahədə, yerdən təxminən 5-10 metr hündür­lük­də məftillər quraş­dırırlar. Pəhləvan məftil üzərində oyna­dıq­ca, onun «iti» yerdə cürbəcür oyunlar çıxarır. O, gah yolla gedən maşınları saxlayıb sürücülərdən pul alır, gah şeir söy­lə­yir, gah məzəli sözlər deyib adamları güldürür, gah da mey­dana toplaşan­lar­dan pul alır və kimin nə qədər pul verdiyini hündürdən elan edir və s. Bütün bunlar kəndirbaz oyunlarının daha şən keçməsinə şərait yaradır. Görkəmli alim Muxtar Kazımoğlunun sözləri ilə desək, «Hamının eyni sərbəst oldu­ğu bayram şənliyinin daha canlı, daha hərarətli keçmə­sin­də, təbii ki, oyunbazlar xüsusi rol oynayırlar» (64, 240). «Yalançı pəhləvan kəndirbazın «dvoynikinə» çevrilir…» (65, 99), «… ya­lançı pəhləvan əsl pəhləvana güc-qüvvət verir» (65, 143). Kəndir­baz­lar XX əsrin təxminən 90-cı illərinədək rayon əra­zi­sində tamaşalar vermişlər (79). Söyləyicilərin verdiyi məlu­mata görə, rayon əhalisi Novruzda «Kosa-kosa» oyunu da oynayırmışlar. Ancaq biz bu oyunun tam mətnini qeydə ala bilmədik. Bu oyun «ayindən oyuna, oyundan tamaşaya» uzun bir yol keçmişdir. Əvvəllər sakral mahiyyət daşıyan «Kosa-kosa» sonradan sakrallığını itirərək oyuna çevril­mişdir. Hal-hazırkı «Kosa-kosa» isə artıq oyun xarakterini də itirərək tamaşaya çevrilmişdir.

Saya mərasimi. Ərazidə folklor ezamiyyətlərində oldu­ğu­muz zaman saya mə­ra­simi ilə bağlı məlumat verə bilən söyləyicilərlə rastlaşmadıq. Amma ərazidə az sayda və defor­masiyaya uğramış vəziyyətdə qeydə alınmış saya nəğmələri və qoyun­çuluqla bağlı nəğmələr vaxtilə bu ərazidə həmin mərasimin də keçirilmə­sindən xəbər verir:
Qoyun diyər: kür mənəm,

Hər qapıdan girmənəm.

Girdiyim qapıları

Var-dövlətsiz görmərəm (10, 35).

Nənəm, qoyunnar mələr,

Sayamız dağdan gələr.

Sayası bol olanın

Qışda canı dincələr (10, 66).

Pir ziyarəti. Hansısa niyyəti hasil olan şəxs qurban de­diyi ziyarətə heyvan alıb aparır və bu münasibətlə də orada məclis təşkil olunur. Bütün qohum-qardaş və yaxın qonşular da bu məclisə dəvət olunurlar. Mollanın oxuduğu xüsusi dua­dan sonra üzü qibləyə uzadılmış heyvan kəsilir, onun qanın­dan yaxın­lıqda olan bütün məc­lis iştirakçılarının, xüsusilə də uşaqların alnına vurulur. Bundan sonra onun əti iri, mis qa­zan­­larda ocağa qoyulur. Ziyarətə gələnlər pir sahibinin qəbri­ni soldan-sağa üç dəfə fırlanır, dua edirlər, qəbrin üstünə qo­yul­­muş xüsusi daşları götürüb ağrı­yan əzalarına sürtürlər. Əyin­lərindəki paltarla­rından sap çıxarıb pirin həyətindəki ağa­ca bağlayırlar. Pirdəki bulaqdan su götü­rüb içirlər. İnama görə, yuxarıda sadala­dığımız ayinləri icra edənin canı sağlam olur, xəstəlikləri sağalır. Bundan sonra süfrə başına əyləşən məclis iştirak­çılarına qurban ətindən hazırlanmış yeməklər verilir. Məclisə dəvət olunanlar da ziyarətə cürbəcür şirniyyat gətirirlər. Həmin şirniyyatla məclis iştirakçılarına çay verirlər. Bu məclisdə pir sahibləri və onların möcüzələri ilə bağlı mətn­lər önə keçir. Əvvəllər ziyarətə gələn camaat həm də piri vəsf eləyən mah­nılar oxuyar, ondan murad istəyərdilər. Söy­lə­yicilərin verdikləri məlumata görə, Balakəndən gələn ca­maat Şəkinin Baş Şabalıt kəndində yerləşən Şeyx­ baba adlı ziyarətin həyətində səf qurub oturar, gətirdikləri qurbanı kə­sər­dilər. Yeyib-içdikdən sonra zikr çalar (zikr edər), piri vəsf eləyən mahnılar oxuyardılar:
Məhlədə Hacı baba,

Əynində yaşıl əba.

Bizi muraza yetir

Ya Şavalıt Şeyix baba (79).

Söyləyici onu da qeyd etdi ki, piri ziyarət etməyə gə­lən­lər belə mahnılar çox oxuyardılar, mənim yadımda qalan budur. Qeyd edək ki, Şeyx baba piri tək Şəkidə yox, ətraf rayonlarda da çox məşhurdur. Eləcə də bu pirə oxunan mah­nılar ətraf rayonlarda da özünə geniş yer almışdır:

Məhləyə saldım gaba,

Mollalar geyən əba.

Sənə canımız qurban,

Ay bizim Şeyx baba (17, 141).
Qodu gəzdirmə ərazidə ən çox yayılmış mərasimlərdən­dir. Qodunu yağış çox yağanda gəzdirərdilər. 3-4 uşaq yığılar, başla­rına kisə keçirərdilər. Əllərinə də ağac alıb qapı-qapı gəzərdilər. Hansı qapıya çatsalar, bu sözləri oxumağa başlayardılar:
Qodu-qodu gezəllər,

Qoduyə salam verəllər.

Bu gün bizə un gereyh

Savax sizə gün gereyh.

Verəən oğlu olsun

Vermiyəən qızı olsun.

Adı Fatma olsun,

O da çatdıyif ölsün.

Çaylər daşif sel olsun

Taxıllar tel-tel olsun (79).

Şəkidə qodugəzdirmə haqqında ilk məlumatı SMOMPK məcmuəsindən alırıq: «Yağışlı günlərdə tatar uşaqları qapı-qapı gəzib bu mahnını oxuyardılar. Buna görə də onlara adətən pul, un, yağ, yumurta və s. verirlər.
Qodu-qodu dursana!

Çömçəni doldursana!

Qodunu yola salsana!

Allah, Allah! (xorla)

Qodu palçığa batmışdı,

Qarmaladım çıxartdım.

Qızıl qaya dibindən

Bir qırmızı gün çıxartdım.

Allah, Allah (xorla).

Qaratoyuq qanadı,

Kim vurdu, kim sanadı.

Eşik-eşik gəzəndə

Baldırımı it daladı.

Allah, Allah (xorla).

Dağda dana böyürdü,

Yengə ora yüyürdü.

Yengə ona çatınca,

Gəlin bir oğlan qayırdı.

Allah, Allah (xorla)

Verənin oğlu olsun,

Verməyənin qızı olsun.

Adı Fatma olsun,

Qaşları çatma olsun.

O da çatdasın ölsün» (150, 47).

O cümlədən AFA-nın Şəki folkloruna həsr olunmuş cild­lərində də məz­mun­ca bir-birindən o qədər də fərqlən­mə­yən «Qodu» nəğməsi verilmişdir. Bunlardan üçü SMOMPK məc­muə­sindən alınaraq mənbəyi göstərilməklə çap edilmiş­dir, biri isə son dövrlər qeydə alınmışdır (8; 59-60, 487, 10; 36-37). Söyləyicilərin verdiyi mə­lumata görə, XX əsrin 70-ci illərinə qədər yağışı kəsmək üçün ərazidə qodu gəzdirirmişlər. Biz Şəki­nin Baş Göynük kəndində folklor ezamiyyətində olarkən belə bir məlumatı qeydə aldıq ki, yağış yağanda Qodu gəzdirən uşaqlar həyətləri bir-bir gəzər, «Qodu nəğməsi»ni oxuyar, pay alar, sonra isə evdəki adamları çaşdırıb, ocaqdakı qazanı da oğurlayardılar. Söyləyici həmin çaşdırmalardan birini söylədi:
«Pəri xala yaxşımı?

Hürü xala yaxşımı?

Sona xala yaxşımı?»
Uşaqların bir neçəsi avazla bu sözləri oxuyar, baş qarış­dırar, bir neçə uşaq isə həyətdə dayanıb maraqla onlara tama­şa edən ev adamlarının gözündən yayınıb ocaqdan qazanı götürərdilər. Bütün bunlar ərazidə bu mərasimin necə şən və təmtəraqlı keçirildiyindən xəbər verir.

Veysəlqara gəzmək. Bu mərasim də «Qodu-qodu» kimi yağış çox yağanda icra olunur. Buna görə də «Veysəlqara»nı «Qodu-qodu»nun bir variantı saymaq olar. Bir neçə uşaq başlarına kisə keçirib qapı-qapı gəzərək pay yığardılar. Onlar bu zaman belə bir mahnı da oxuyardılar:
Veysəl baba, qurbanam sana

Veysəl baba, hidayət hana?...

... Verənin oğlu olsun,

Vermiyənin qızı olsun

Adı Fatma olsun,

Qolları çatma olsun.

O da suyə düşüf, boğuluf ölsün (79).
Söyləyici əlavə etdi ki, mahnının hamısı yadında qal­ma­yıb. Göynük kəndlərində bütün günü boş-boş gəzən adamları zarafatla «Veysəlqara» adlandırırlar.

Tasqurma. Tasqurma mərasimini Şəkidə boynuna alan mol­la olmadı. Onların verdiyi qırıq-qırıq məlumatlardan mə­lum oldu ki, tası ruhi xəstələr üçün qururlar. Tas quran molla onun içərisinə su töküb yağ salır, sonra oxuyur ki, (söylə­yi­cilər mollanın nə oxuduğunu bilmədilər) xəstəni incidən cin­lər gəlib ona yapışsın. Bun­dan sonra xəstə sağalır. Ərazidən bununla bağlı yalnız bir mətn qeydə ala bildik. Bu mətn əra­ziyə gəlmədir. Onu bizə Laçın rayonundan deporta­siya olun­muş və Şəkidə məskunlaşmış söyləyici danışdı. Şəki molla­larının verdiyi məlumata görə, Zaqatala və Balakən rayon­larında tasquran mollalar hələ də var. Onların söylə­diklərinə görə, bu işlə Şəkidə yalnız bir neçə nəfər – Kor Əhməd, Qara Molla və b. mollalar məşğul olurmuş. Ancaq sonralar tas qu­ran mollalar Sovet hakimiyyətinin apardığı siyasətdən qorxa­raq gizli fəaliyyətə keçmişlər. Bundan sonra onlar yanlarına gələn hər adama tas qurmazmışlar. Qeyd edək ki, «Qara Mol­la» ifadəsi özü olduqca maraq doğurur. Şamanizmdə də Ağ şaman, Qara şaman ifadələrinə tez-tez rast gəlinir. Çox gü­man ki, Qara Molla Qara şaman ifadəsinin müasir formasıdır.

Mərasim Şəki ərazisində öz aktivliyini itirdikdən sonra onunla bağlı folklor mətnləri də sıradan çıxmışdır. Bu məra­simin izləri yalnız ərazidən qeydə alınmış lətifələrdə görünür. «Dınqı Bəkir fala baxır» adlı lətifə həmin mərasimin gedişi haq­qında müəyyən qədər təsəvvür yaratdığından onu burada verməyi lazım bildik: «Bəkir kişi tas falına baxırmış. Bu za­man o, mis tasdan istifadə edərmiş. Tasa su töküb metal çu­buq­la vurar, tasdan dınqıltı səsi çıxarmış. Ona görə ona «Dın­qı Bəkir» deyərmişlər. Bir gün Abdulla kişi Əsəd oğlu Ya­quba deyir ki, Bəkirin heç savadı yoxdur, o, necə fala baxır? Onunku fırıldaqdır, gəlsənə, onu tərgidək. Onlar Ya­qub kişi­nin evinin hər tərəfini qırmızı pərdələrlə bəzəyirlər, qır­mızı yorğan-döşək salır, Yaqubun başına qırmızı çalma bağlayıb yatırırlar. Ab­dulla kişi Dınqı Bəkiri gətirir. O, evə daxil olan kimi qır­mızı­ları sökdürür ki, cinlərin qırmızıdan xoşu gəlmir, sonra tasa su töküb çubuqla vurmağa başlayır və «Şaqo-Ma­qo» de­yərək cinləri çağırır, deyir ki, gecə vaxtı su qırağında xəstəni cinlər vurub. «Xəstə»ni ovsunlayır, yenə tası dınqıl­da­dıb deyir ki, qaran­lıq yerdə, zoğal ağacının altında cinlər onu vurublar. Axır­da nəzirini istəyən Bəkirə Yaqub deyir: «Ay Bəkir, guya mən xəstəyəm ki, sən cinləri bura yığmısan?» O ki var döyülən Bəkir həmin gündən fala baxmağı yerə qoyur» (10, 289).

Şəki mollaları tasqurma ilə ruhi xəstələri, dua yazmaqla digər xəstələri sağaldırmışlar: qorxan adamlara «Qorxu dua­sı» yazılır, yel tutan xəstəyə üç çər­­şən­bə «Surxavad» oxunur və s. Bu dualar arasında daha çox maraq doğuran «Boy­­ləmə» adlı duadır. Bu dua uşağı olmayan, yaxud uşağı olub tələf olan qa­dın­lara yazılır. Boyləmə digər dualardan uzunluğu ilə seçi­lir. Belə ki, onun uzun­­luğu bəzən 5 metrə çatır. Sonra bu dua qara parçaya bükülərək rəng­bə­rəng saplarla çarpaz şəkil­də qoltuğun altından keçirilərək xəstənin boy­nun­dan asılırmış.

Şəki mollaları tas qurmaq, dua yazmaq, yas aparmaqla yanaşı cadu da yazırmışlar. «Cadu yazmaq» ifadəsi ərazidə «əməl etmək» ifadəsi ilə əvəzlənir. Deyilənlərə görə, Şəki mol­laları dua oxuyub arpa dənəsini divarda gəzdirə bilir­mişlər. Onlar qarğa beynini yedirtməklə insanın ağlını başın­dan alır, qurd yağı sürt­məklə ailəyə nifaq salır, şirinlik duası ilə arada mehribançılıq yarada bilir­miş­lər və s. Belə mollalar və onların əməlləri sonradan ərazidə lətifələşmişdir. «Ünvanı səhv düşən cadu», «Keçi dərisi», «Şirinlik duası» kimi lətifə­lər bu qəbildəndir.

«Ünvanı səhv düşən cadu» adlı lətifədə sevdiyi qızdan müs­bət cavab ala bilməyən oğlan qıza molla tərəfindən cadu­lan­mış alma verir. Ancaq almanı qız yox, öküz yeyir. Bu əh­valatdan sonra öküz oğlanı hər görəndə ona həsrətlə baxır.

«Keçi dərisi» adlı lətifədə şagirdinin anasına gözü düşən molla ondan anasının saçını istəyir. Şagird evin damından asılmış keçi dərisindən bir neçə tük çıxarıb mollaya verir. Bir neçə gün sonra evin damından qopub düşən dəri həyətdə atılıb­­­­-düşməyə başlayır (79).

«Şirinlik duası» adlı lətifədə isə arvadı ilə yola get­mə­yən kişi mollaya şirinlik duası yazdırıb su qabına atır. Duanı tapan arvad evdən birdəfəlik çıxıb gedir (10, 291).

Siran gəzdirmə. Bu məclis haqqında AFA-nın VI cildin­də oxuyuruq: «Keçmişdə Şəkidə Siran gəzdirmək adəti geniş yayılmışdır. Əsasən gənc gəlinlər (qohum-əqrəba, bəzən də ailəyə yaxın olan qonum-qonşunun gəlinləri) yığılaraq vaxta­şırı «siran gəzir», yəni, növbə ilə gah bu, gah da digər gəlinin evində toplaşardılar. Gəlinlər «siran»a ciddi hazırlaşar, ən yaxşı geyimlərini geyər, bəzək əşyaları ilə bəzənərdilər. Siran üçün əlborcu zinət əşyaları alanlar da olardı. Qonaqlığı xatır­la­dan «siran»lar geniş ünsiyyət yeri, həm də bir-birinin ailə-məişət şəraiti ilə tanış olmaq «gör-götür» üçün yaxşı vasitə idi. Siran yerində ünsiyyət əsnasında ağız ədəbiyyatı da təbliğ olunur, yeni folklor nümunələri yaranırdı. Deyilənlərə görə, siranı qayınanalar və ailənin böyük gəlinləri təşkil edərdilər. Siran gəzmək adəti keçən əsrin 40-cı illərinədək davam etmiş­dir» (10, 483). Biz ərazidə bu məclis haqqında məlumat verə bilən söyləyicilərlə rastlaşmadıq.

Mövlud – bu məclis dini xarakter daşıyır və Şəki ərazi­sində möhlüd adlanır. Dinə görə, hər bir müsəlman öz evində peyğəmbərin doğumu şərəfinə bir gün möhlüd keçirməyə borc­ludur. Bundan başqa, niyyət məqsədilə və təzə evə köç­mək münasibətilə də möhlüdlər keçirilir. Möhlüd həm evdə, həm də ziyarətdə keçirilə bilər. Məclisin nə dərəcədə təmtə­raqlı keçirilməsi onu verənin maddi və­ziy­yətindən asılıdır. Məc­lisi iştirakçıların sayından asılı olaraq bir və ya bir neçə molla apara bilər. Orada hədislər söylənilir, dini rəvayət və nağıllar danışılır, Yunus İmrənin, Süleyman Çələbinin pey­ğəm­bəri vəsf edən qəsidələri oxunur və s.

Şəki ərazisində keçirilən mərasimlərdən biri də Məhər­rəm­likdir. Amma ərazidə şiə əhalinin sayı az olduğundan bu məclis şiə zonalarında keçirildiyi kimi təmtəraqla keçirilmir.

Haqqında məlumat verdiyimiz məclislərin hər biri Şəki bölgəsinin folklor və etnoqrafiya zənginliyindən xəbər verir.