Ləman vaqifqizi şƏKİ folklor müHİTİ baki 2012
Qərbi azərbaycanlılar və Qarabağ sakinlərindən toplanmış folklor mətnlərinin səciyyəvi xüsusiyyətləri
Yüklə 2,4 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.6. Şəkili xarakteri və folklor
- 1.7. Şəki şivəsi və folklor
1.5. Qərbi azərbaycanlılar və Qarabağ sakinlərindən toplanmış folklor mətnlərinin səciyyəvi xüsusiyyətləri Qərbi azərbaycanlılardan topladığımız folklor materiallarının bir sıra özünəməxsusluqları var. Belə ki, onlardan qeydə aldığımız bayatılarda aparıcı xətt vətən həsrəti və ayrılıqdır. Qeyd edək ki, bəzi söyləyicilər bayatı çağırarkən ənənəvi bayatı formasından kənara çıxırdılar. Bunu tamamilə təbii hal saymaq olar. Çünki həmin anda söyləyicinin əsas məqsədi öz hisslərini ifadə etmək olduğundan o, formaya qətiyyən fikir vermir. Bayatının strukturunun dəyişilməsi, əsasən, özünü üçüncü misrada – sərbəst misrada göstərir: Arazı ayırdılar, Qumunan qayırdılar. Ay mənim kəndim, ay mənim sərin bulağım, ay mənim uca dağım, mən sizdən ayrılmazdım, bu yaşımda Məni zornan ayırdılar (79).
Gedərəm, gənə gəlləm. Sənin soyux bulağınınan işsəm bir də, göy çomanınıda gəzsəm bir də, İmana, dinə gəlləm (79). Dağlar marala qaldı, Otu sarala qaldı. Gəldim, ala yaylaxlar, sərin bulaxlar, uca dağlar, göy çəmənnər, O da marala qaldı (79). Dağlar dağımdı mənim, Qış oylağımdı mənim. Dindirmə məni, ay oğul, mənim elim-günüm qaldı, mənim uca dağım qaldı, mənim axan çaylarım qaldı, sərin bulaxlarım qaldı, Yaman çağımdı mənim (79). Qərbi azərbaycanlılardan folklor toplayarkən iki dənə də xoryat qeydə aldıq. Prof. Q.Paşayev M.H.Təhmasib və A.Məmmədovaya istinadən daha çox Kərkük folklorunda rast gəlinən xoryat adlı bayatı növünün vaxtilə Azərbaycanda da geniş yayıldığı qənaətinə gəlmişdir (127, 29). Dərd əkərəm, Dərd əkif, dərd biçərəm. Qoşaram dərd cütünü, Özümə dərd əkərəm (79). Qara bağı, Gəncənin Qarabağı. Bir tərlan itirmişəm, Boynunda qara bağı (79). Qərbi azərbaycanlılar arasında sağın nəğmələri, «eydirmələr» (44, 79) də geniş yayılmışdır. Təbii ki, bu da onlarda əsas məşğuliyyət növünün maldarlıq olması ilə bağlıdır. Söyləyici sağın nəğmələrini həzin, ürəyəyatan bir musiqi ilə oxuyurdu: Ay nənəm, ay nənəm, Səni sağan mənəm. Ay nənəm, ay bacım, Ay nənəm, ay nənəm (79). Ay nənəm, inəyin ağı, Dolandı gəldi bağı. Qızdara cehiz bağı, Çobannara ayakqavı (79). Qərbi Azərbaycan folklorundan danışarkən bir cəhəti də xüsusi qeyd etmək lazımdır. Belə ki, Qərbi azərbaycanlıların repertuarında aşıq şeirləri, dastanlar yerli əhaliyə nisbətən daha geniş yayılmışdır. Bu hadisə Qərbi Azərbaycanda aşıq sənətinin geniş intişarı ilə bağlıdır. Söyləyicilərlə söhbətimiz zamanı hər söyləyici ən azı 3 dastanın adını çəkirdi. Ancaq onlardan heç biri bir dastanı da olsun tam şəkildə söyləyə bilmədi. Söyləyicilər dastanı «nağıl» adlandırırdılar. Onlardan nağıl danışmağı xahiş edəndə «Əsli-Kərəmin nağılını» bilirəm, «Alı xanla Pəri xanımın nağılını» bilirəm, deyimmi?», – deyə soruşurdular. Son illərdə baş vermiş hadisələrlə əlaqədar olaraq başqa bölgələrimiz kimi, Şəki rayonu da öz qucağını Qarabağ qaçqınlarına açmışdır. Qeyd etmək istərdik ki, Qarabağdan gələn əhali rayonda dağınıq şəkildə yerləşdirilmişdir. Bu vəziyyət onların folklorunu toplamaq işini çətinləşdirir. Buna baxmayaraq, qaçqınların məskunlaşdığı bəzi bölgələrə gedib onlardan xeyli folklor örnəyi toplaya bildik. Bayatı Qarabağ folklorunun ən aktiv janrlarından biridir. Qərbi azərbaycanlılarda olduğu kimi, qarabağlılar arasında da vətən, yurd həsrəti ilə bağlı bayatılar daha aktiv şəkildə deyilir:
Yandıxca qurum olar. Vətən yada düşəndə Ürəyə zulum olar (79). Aşıx diyarbadiyar, Xalıx diyarbadiyar. Qoydu sapanda bizi, Atdı diyarbadiyar (79). Yaylığımız yağlıdı, Sinəm çarpaz dağlıdı. Nə gələn var, nə gedən, Yollarımız bağlıdı (79). Məhəbbət mövzulu bayatılar qarabağlıların dilində vətən həsrətli bayatılara çevrilib. Hisslər bayatının mövzusunu dəyişmək gücünə malikdir. Bayatını söylədiyi anda söyləyicidə hansı hiss qabarıqdırsa, o hiss də bayatıda önə çıxır. 1996-cı ildə Şəki rayonunun Cumakənd adlı ərazisində folklor ezamiyyətində olarkən həmin kəndin sakini Şəhmirova Əsmər Balabəy qızından başqa folklor mətnləri ilə birlikdə aşağıdakı bayatını da qeydə almışdıq: Yaylığım həşdi-hüşdü, Bir ucü süyə düşdü. Həyif, mən yazan məytuf Getdi, qədirbilməzə düşdü (79). 2004-cü ildə folklor toplayarkən Şəki rayonu Paliment adlı ərazisində məskunlaşmış Ağdam rayonu Mərzili kənd sakini Səfərova Kifayət Cəmil qızı həmin bayatını bizə bu variantda dedi: Dəsmalım aşdı-uşdu, Bir ucu suya düşdü. Hayıf, mənim gül ömrüm Gəldi, qəribliyə düşdü (79).
Divinin daşı yandı. Təkcə sənnən ötəri Ürəyimin başı yandı (79). Həmin bayatını 2003-cü ildə Şəki rayonu Baş Göynük kənd sakini Mürşüdova Bənövşə Yusif qızından aşağıdakı variantda qeydə aldıq: Arpa qoruğun başı, Qızıl üzüyün qaşı. Səni mənnən eliyənin Yansın üreyinin başi (79). 2004-cü ildə folklor ezamiyyətində olarkən 1992-ci ildən Şəki rayonu Paliment adlı ərazisində məskunlaşan Laçın rayonu Kürdhacılı kənd (Laçın rayonun əhalisi bu kəndi «Qurdqacı» adlandırsa da, nədənsə, sonralar həmin kəndin adı «Kürdhacılı» kimi sənədləşdirilmişdir) sakini İbadova Pakizə Cavanşir qızının dilində həmin bayatı vətən həsrətli qarğış-bayatıya çevrilmişdi: Dağların başı yansın, Divinin daşı yansın. Bizi vətənnən edəən, Ürəyinin başı yansın (79).
Laylay, balam, a laylay. Kəsif aranı dağlar, Laylay, balam, a laylay. Nə gedən var, nə gələn Kəsif aranı dağlar, a laylay, laylay (79). Aran yerin arpası, Laylay balam, a laylay. Qərif qızın körpəsi, Laylay balam, a laylay (79). Qarabağlılardan xeyli sayda aşıq şeirləri, Aşıq Ələsgərlə bağlı rəvayətlər də qeydə ala bilmişik. Laçın rayonundan didərgin düşmüş həmyerlilərimiz arasında Qaçaq Nəbi ilə bağlı rəvayətlər də dolaşmaqdadır. Onu da qeyd etmək maraqlı olardı ki, Qərbi azərbaycanlılara nisbətən qarabağlılar daha çox «şəkililəşməyə» məruz qalmışlar. «Şəkililəşmə» özünü istər mədəniyyətdə, istər ləhcədə, istərsə də folklorda göstərmişdir. Həm də bu təsir yaşlı qarabağlılara nisbətən, gənclərdə daha çox hiss olunur. Görünür, bu, Qərbi azərbaycanlılardan fərqli olaraq, qarabağlıların kompakt halında yaşamamaları ilə bağlıdır. 1.6. Şəkili xarakteri və folklor Şirinlik, ağırlıq, ciddiyyətlə yoğrulmuş komizm şəkili mentalitetinin əsas cəhətləridir. Azərbaycanın hər regionunun əhalisinin danışıq tərzində özünəməxsus xüsusiyyətlər vardır. Şəkilinin danışığında «şirinlik» o dəqiqə diqqəti cəlb edir. Bu şirinlik özünü daha çox ləhcədə göstərir. Prof. T.Hacıyev tamamilə haqlı olaraq qeyd edir ki, şəkili deyəndə adamın yadına gülüş gəlir, istənilən məkanda şəkili ilə salamlaşanda dodağın qaçır (54, 20). Bu regionun camaatı digər bölgələrimizin əhalisindən həm də öz komizmi ilə seçilir. «Şəkililərin çox maraqlı və məzmunlu yumorları var. Bu da onların ciddi adam olduqlarına dəlalət edir. Çünki şəkililərin dediyi kimi, yumor ustaları M.F.Axundov və S.Rəhmanın da Şəkidə dünyaya gəlməsi, bəlkə də, bu torpağın xəmirinin yumorla yoğrulması ilə əlaqədardır» (103, 5). Hazırcavablıq şəkilinin qanındadır. Onun cavab tapa bilmədiyi sual, çaş-baş qaldığı vəziyyət yoxdur: «Bakıda yaşayan layısqılı metroda ailəsiylə gedərkən iş yoldaşı ilə rastlaşır. İş yoldaşı baxır ki, layısqılı özü hündür boylu, uşaqları da özü kimi, lakin arvadı balacaboylu, cılız… İş yoldaşı arvadı da uşaqlardan biri hesab edərək soruşur ki, uşaqların üçü də sənindir? Layısqılının cavabı belə olur: «İkisi mənimdir, biri qaynatamın» (10, 223). Amma şəkilinin şit söhbətlə, boş danışıqla arası yoxdur, danışığı «urvatdıdı». Şəkiliyəm, şəkili, Sözüm ağır çəkili. Zarafatdan qaçmaram, Söz həddini aşmaram, Söz-söhbətim bal-şirin, Yaz dəftərə hər birin. Gülüşüm qanatdıdı, Ləzzətdidi, daddıdı. Şit sözə baş qoşmaram, Hər sözüm urvatdıdı (103, 128). Şəki yumoru özünü təkcə lətifədə yox, folklorun digər janrlarında da göstərir. Elə bir folklor janrı yoxdur ki, Şəki yumoru orada öz izlərini qoymamış olsun. Şəkidən toplanmış bayatıların bir qismi ciddi xarakterlidirsə, bir qismi də zarafat məzmunludur: Araxçını sallama, Yuyub yerə tullama. Elə gözəl deyilsən, Ağız-burun sallama (8, 311).
Sənin neçə dilin var? Gizlətmə, gəl açıq de, Ürəyində kimin var? (8, 310). Ərazidən qeydə alınmış layla və oxşamalarda Şəki yumorunun təzahürlərinə rast gəlirik: Laylası var – aşı, daşı, Məməsi var – mərmər daşı. Körpə balam cənnət quşu. Anası qaravaşı, atası çöllər quşu. Layla, balam, layla (150, 37-71)
Səni görənə qurban. Dimişdim xoruz ver, Fərə verənə qurban (150, 37-71). Hətta bir qədər «ağır», «ciddi» janr sayılan atalar sözləri də yumorsuz ötüşə bilmir: «Kirpi də balasını sığallıyəndə elə bilir məxmər sığallıyir»; «İyirmisində öylənmiyənin, otuzunda ağıllanmiyənin, qırxında varanmiyəninki, altdan getdi» (10, 62-63) və s. Şəki camaatı ünsiyyət zamanı həm nitqlərində aforistik ifadələrə çox yer verir, həm də bu zaman öz baməzəliklərindən qalmırlar: «Yimaxnan giymax olmaseydi, adam xan kimi dolanardı»; «Ay mənnən olannan sora, ulduz, gözünə barmağım» və s. (79). Şəki yumoru bazar təriflərindən də yan keçmir: «Nallı quzu əti qurtardı ha...»; «Pulu ver belə mala. Qızı ver keçala»; «Qoç əti, quzu quyruğu, bunu yiyən xoruz kimi bannıyər»; «Ay ət alan, biz dil dəllalıyıx»; «İsti, qaynar, buğlanan ət, dədəm ərkəkdir, özzüm ölüm, dədəm ərkəkdir» (103, 164-165) və s. Özünəməxsus hazırcavablıqları, komizmləri, ifadəli danışıq tərzləri ilə seçilən şəkililər hazır məsəl və rəvayətlərdən istifadə etməklə kifayətlənməmiş, öz məişət və həyat tərzləri ilə bağlı yeni folklor nümunələri də yaratmışlar: «Baş Göynükdə Dıvoolu Yunus adında bir kişi varmış. Kişi yalançılıqda ad çıxardıbmış. Bir gün yenə gimgədə deyir ki, mən meşəylə gedirdim, yetmiş canavarı bir yerdə görmüşəm. Gimgədəkilərin biri deyir: «Dıvoolu, gəl bir az azalt». Dıvoolu deyir, yox, azalda bilmərəm. Onda o biri kişi başlayır ki, mən Qarasovda bir qavax əkmişəm. Qavax yaman sürətlə böyüyür, indi tağı iki km uzanıb. Dıvoolu deyir ki, elə şey ola bilməz. Bir kişi deyir ki, necə olur, sən yetmiş canavarı bir yerdə görə bilirsən, amma qavax tağı iki km uzana bilmir? Deyir, bax, qavağın tağı Şin çayını keçib sizın doqqaza çatdı. Bax, sənin yanına çatır ha... Dıvoolu görür vəziyyət ağırdı. Deyir, yaxşı. Canavarın sayını azaltmağa başlayır. Hay, altmış canavar görmüşəm. Deyir, bir az da azalt. Ay, qırx canavar görmüşəm. Deyir, Dıvoolu, gəl, bir az da azalt. Deyir, otuz. Dıvoolu, gəl bir az azalt. Qərəz, Dıvoolu üç canavarda dayanır. Dıvoolu, gəl bir az azalt. Yaxşı, bir canavar. Deyir, Dıvoolu, düzünü de. Deyir, əşi, şıqqıltı eşitmişəm» (79). İndi də Göynük kəndlərində yalançılıqda ad çıxartmış adamlara «Dıvoolu, gəl bir az azalt», – deyə sataşırlar. Şəki folklorunun müəyyən bir hissəsini də məzəli mahnılar, yumoristik nəğmələr təşkil edir:
Aş bişirər qazanda. Özü yiyər nimçədə, Ciyisinə verər çömçədə. Qızlar xanım sazanda, Düyüsü qaynar qazanda. On beş tümən kəbindi, Bu da bir kişinin gəlinidi (10, 329). Şəki komizmi özünü ləqəblərdə də göstərir. «...ləqəblər adamların keyfiyyət nişanıdır, ...onun kimliyi, xarakteri, mənəviyyatı barədə ilkin məlumat verir» (88, 62). Şəkidə ləqəbsiz adam, eləcə də adsız nəsil yoxdur. Bununla bağlı ərazidə tez-tez belə ifadələrlə rastlaşmaq mümkündür: «Şəkidə ləqəbsiz bir adam var, o da Saqqal Süleymandı», «Şəkidə ləqəbsiz bir adam var, o da Qaloş Əhməd» və s. Ləqəblər müxtəlif səbəblərdən verilə bilər: Peşə, sənətlə bağlı ləqəblər: Dəllək Kərim, Qəssab Şirəli, Daşqaçı Xəlil və s. Zahiri görkəmlə bağlı verilənlər: Bığ Əyyub, Doşandodaq Səlim, Təpəl Məmiş və s. Xasiyyətlə bağlı verilən ləqəblər: Qız Usuf, Hikkə Məhərrəm və s. Yer adı ilə bağlı verilən ləqəblər: Oxudlu Abdulla, Zəyzitli Yusif və s. Nəsil adı ilə bağlı ləqəblər: Masal oğlu Veysəl, Kəlçə oğlu Ağabəy, Xədəh oğlu Əhmədiyyə və s. Müxtəlif hadisələrlə əlaqədar verilən ləqəblər və s.: «Ceyran Məcid ləqəbinin yaranma səbəbi ilə bağlı ləqəb sahibinin oğlu danışdı ki, atam Dəhnədən Şəkiyə gələrkən Trud düzü sahəsində yaralı ceyrana rast gəlmiş, onu evimizdə müalicə etdirib həmin sahəyə buraxmışdır. Həmin hadisədən sonra o, «Ceyran» ləqəbini qazanmışdır (103, 188). Şəki etnik mədəniyyətə sadiq qalmış bölgələrimizdən biridir. Etnik mədəniyyətin xalqın həyatında oynadığı rolu folklorşünas Ə.Əsgər çox sərrast ifadə etmişdir: «Xalqın bir xalq kimi mövcudiyyəti etnik mədəniyyətin mövcudiyyətindən asılıdır. Etnik mədəniyyət dəyərlərinin ölməsi xalqın tarix səhnəsindən çıxması ilə nəticələnir. Tarixdən məlum olan bir çox xalqların assimilyasiyası məhz etnik mədəniyyət dəyərlərinin itirilməsinin qanunauyğun nəticəsidir» (50, 4). Şəki cəmiyyəti mühafizəkar, qapalı olması ilə xüsusi seçilir və bu mühit həm də olduqca həssas mühitdir. Bu mühit baş verən hər bir hadisəyə, deyilən hər bir sözə tez reaksiya verir. Odur ki, bu cəmiyyətin hər bir üzvü dediyi hər sözə, etdiyi hər hərəkətə fikir verir. Yoxsa, ətrafın qınaq obyektinə çevrilə bilər. Bu cəhət özünü bölgənin folkloruna da diktə etdirmişdir: «Küçə ilə gedərkən iki qadının dalaşdığının şahidi olmuş Mirzə Abdulcabbara onlardan birinin nalayiq sözləri pis təsir edir. Mirzə Abdulcabbar onu belə «tənbeh edir»: «Bu ətraf məhəllələrdə nə qədər var qadın ha, hamısı saa borcludur. Çünki onların ərləri bu doqqazdan keçillər. O kişilər səən üzo görüf, səso eşitməsəydilər, öz arvaddarının qədrini bilməzdilər» (8, 232). Şəki cəmiyyətinin həssaslığı özünü bu ərazidən qeydə alınmış əksər folklor mətnlərində göstərir: «Arsız kişidən ərsiz arvat yaxşıdı»; «Avırlı avırınnan qorxar, avırsız nədən?»; «Əvvəl danışən sonra yeşinər»; «Eşşəyə qantarğa keçirmaxnan at olmaz»; «Yağışdar yağıf, yarmannar bərkiyif»; «Görməmişə at versən, çapıb-çapıb öldürər» (79).
Duman çöküb qaşına. Kim bilsə öz ayvını, Kilim örtər başına (8, 307). Su axar samanlıqdan, Yol keçər qaranlıqdan. Çalış, yaxşılıq elə, Nə çıxar yamanlıqdan (8, 308). Şəkililər əsəbiləşərkən, demək olar ki, heç vaxt özlərindən çıxmır, səs-küy qaldırmırlar. Şəkili öz qəzəbini Hacı dayının simasında belə ifadə edir: «İşə yenicə təyin olunmuş qadın müdirin arxasınca danışan, onu «pozğun» adlandıran həyasız bir gəncin cavabını Hacı dayı belə verir: «Ay oğul, pozğun didin, anan yadıma düşdü, nətərdi, sağ-salamatdı?» (8, 208). Şəkililər həm də ağıllı, müdrik və uzaqgörən olmaları ilə fərqlənirlər. Şəkili ilə cuhudun lətifələrdə üz-üzə dayanması və birincinin qələbəsi məhz belə bir cəhəti vurğulamaq ehtiyacından doğur ki, lətifədə çoxbilmiş şəkili cuhudu mat qoyur: «Bir cuhud Şəkidə cuhudların yaşamamasının sirrini öyrənmək məqsədilə Şəkiyə gəlir. Şəkinin girəcəyində bir uşağın yolda qızıl onnuqla oynadığını görür. Ondan əlindəki pulu istədikdə uşaq deyir ki, üç dəfə anqır, verim. Cuhud üç dəfə anqırdıqda uşaq deyir ki, nətəri olur, sən eşşəyh ola-ola qızılı tanıyırsan, mən yox? Cuhud da Şəkiyə girmiyif, oradan kor-peşman geri qayıdır» (79). Şəkililərdə folklora bağlılıq da qabarıq şəkildə diqqəti cəlb edir. «Folklor adətlərin, xüsusiyyətlərin, ənənənin, yazılmamış davranış qaydalarının, baxış və etiqadların qorunmasına xidmət edir» (137, 112). Məsələyə bu cür yanaşdıqda, deməli, folklora bağlılıq elə adət-ənənəyə, etnoqrafiyaya bağlılıqdır. «Folklor etnik mədəniyyətin elə layıdır ki, burada etnik mədəniyyət dəyərləri daha bariz şəkildə üzə çıxır» (50, 5). Adət-ənənəyə, etnoqrafiyaya, mənəvi dəyərlərə bağlılıq baxımından Şəki Azərbaycanın ən mühafizəkar bölgələrindəndir. Bu barədə hər hansı bir əyintiyə şəkili sərt münasibət göstərir. Min illərlə qazanılmış mənəvi dəyərlərin üstündə o, yarpaq kimi əsir. Ata-anaya, ümumiyyətlə, böyüklərə ehtiram göstərmək, onların hörmətini saxlamaq, böyük yanında abır-həya gözləmək xalqımızın yazılmamış qanunlarından biridir. Şəkidə deyirlər: «Ata sözünü tutmiyəni biyavana atallar»; «Avır-həya olan yerdə bərəkət də olar» (8, 314). Şəkidə gəlinlərin qiyməti onun isməti, evdarlığı ilə yanaşı, həm də getdiyi ailədə qayınana, qayınata sözünü nə dərəcədə tutması, onlara ehtiramı ilə ölçülmüşdür. Bölgədən qeydə aldığımız bir rəvayətdə qızı gəlin gedən ana onun əlinə kiçik bir daş da verir ki, bu daş dinsə, sən də din (100, 106). Təmkinin, ləyaqətin qızlarda ən üstün keyfiyyətlərdən biri olduğuna rayon ərazisindən toplanmış bayatıda belə işarə vurulur:
Dilləri qadaxlana. Ata-ana yanında Xətir-hörmət saxlana (8, 307). Azərbaycan xalqında namus, ismət qadının yaraşığı sayılıb. Qızı ismətli valideynlər həmişə başıuca gəzmişlər. Qardaşlar ləyaqətli bacıları ilə öyünmüşlər. Kişilər namuslu həyat yoldaşını özlərinə arxa, dayaq hesab etmişlər. Namussuzluq ölümə bərabər tutulmuşdur. Bu barədə şəkili deyir: «Mis qab ya düşdü sındı, ya da cingildədi, fərqi yoxdu», «Qız uşağı ağ kağızdı, ləkə düşdü, qutardı» (79). Qoyunu qolamazdar, Keçini ovlamazdar. Ağıllı qız olarsa, Ağlını oğramazdar (8, 307) və s. Şəki camaatı şirindil, xoşxasiyyət olmaları ilə fərqlənir. Acı danışmaq, kobudluq Şəkidə, bir növ, günah sayılır. Kobud, qabarəftar adamları şəkililər «qılıxsız, codxasiyyət» adlandırırlar. «Əşi, filankes qılıxsızın biridi, yaxın durmalı döyül», «filankes yaman codxasiyyətdi, havayı şeydi» kimi ifadələr şəkililərin bədxasiyyətli adamlara münasibətini ifadə edir: «Diloo şirin sözə öyrət», «Evdən çıxanda dilınıın altına qənt qoy» (79), «İnsan öz xəsyətiynən xoşbax da olar, bədbax da», «Şirin dil min öy yiyitdi, acı dil birini də yiyə bilmiyitdi» (8, 326). Bağımızda gül olsun, Üstündə bülbül olsun. Yar könlünü almağa Səndə şirin dil olsun (8, 310) və s. kimi folklor nümunələri də bu zərərli vərdişi aradan qaldırmaq üçün yaradılmışdır. Ərazidən toplanmış folklor mətnlərinin bir qismi müəyyən mərasimi, adəti sözlə elə əks etdirir ki, sanki dinləyici, yaxud oxucu onun iştirakçısıdır: Kəmər bağla belinə, Şərbət verim əlinə. Sən gəlinim olanda Xına qoyum telinə (8, 311). Bu dörd misralıq bayatı toy mərasimini sözlə təsvir etməklə yanaşı, mərasim haqqında üç etnoqrafik məlumatı da özündə cəmləşdirir. Ailəyə həssas münasibət Azərbaycan türklərinin xarakterik xüsusiyyətidir. Bir xalq olaraq azərbaycanlıların ailəyə münasibətinin bütün parametrləri şəkililər üçün də əsasdır. Ailə haqqında ənənəvi dünyagörüşün bütün tərəflərini folklorda müşahidə etmək mümkündür. «Folklor xalq mənəviyyatının güzgüsüdür» tezisi bu mənada özünü doğruldur: «Ər axar çaydı, arvat isə bənd»; «Arvat var, arpadan aş eylər. Arvat var, kişini külbaş eylər»; «Ata olmax hasantdı, atalıx eləmax çətin»; «Arvat kişinin qənədidi» (8, 315). Ənənəvi xalq düşüncəsində insanın kimliyi həm də onun əsil-nəcabəti ilə ölçülür. Bölgədən qeydə aldığımız folklor materiallarında «süd» və «sümük» qohumluğuna həmişə xüsusi diqqət yetirilir. Bu məsələdə südün rolu daha önə çəkilir: «Südün süd olsun, zatın it də olsa, olar». Amma bəzən xalq özü öz dediyinə qarşı çıxır, təzad yaradır: «Qatranı qaynatsan olmaz şəkər. Zatı üzülmüş zatına çəkər» (79). Hətta qızın bəxti onun atasına nə dərəcədə oxşaması ilə ölçülür: «Atasına oxşayan qız xoşbaxt olar» (79). Şəkililər gündəlik danışıqlarında folklordan, necə deyərlər, gen-bol istifadə edirlər: «Eşşəyə didilər, mərfətoo göstər, yatdı, ağnadı»; «Arım var, arım var, it arısı» (79). «Folklor sadə xalq arasında yaşayan və şifahi şəkildə nəsildən-nəsilə ötürülən ənənədir. Ənənənin məhsulu şifahi yolla ötürülərkən inkişaf edir» (137, 110). Şəkililər gündəlik danışıqlarında frazeoloji ifadələrdən də çox istifadə edirlər. Müflisləşən adam haqqında «Yazıx, düzə yurt olutdu», cəsarətsiz adam haqqında «Vuran oğul dədəsinnən soruşməz», araqarışdıran adam haqqında «Umacə kül qatıy», tənbəl və fərasətsiz övladdan gileylənərkən «Başıma bəladı, dalıma şələ» (79) və s. kimi deyimlər işlədilir.
M.İslamov isə Şəki şəhəri ilə yanaşı, rayonun müxtəlif kəndlərində yaşayan əhalinin çox rəngarəng danışıq xüsusiyyətlərini də tədqiq etmiş, Şəki dialektinin Azərbaycan dilinin digər dialekt və şivələri arasında tutduğu mövqeyi müəyyənləşdirmiş və dialektdə müşahidə olunan fonetik, morfoloji, sintaktik və leksik hadisələrin geniş izahını vermişdir. Tədqiqatçı bəzi dil hadisələrinin izahını verərkən onları digər türk dilləri ilə müqayisə edir və bu cür dil xüsusiyyətlərinə başqa türk dillərində də rast gəlindiyini qeyd edir (58, 23- 25). Görkəmli alim Y.Qarayevin ifadəsi ilə desək, Azərbaycanda milli mənşəyə aparan yolda qədimliyi, ululuğu ifadə edən etnik sertifikatın tərkibinə Azıx mağarası ilə, Qobustan qayası ilə, Quruçay dərəsi ilə yanaşı, bir linqvistik landşaftı da daxil etmək lazımdır – Şəki şivəsini! Qövmi fərdilikdə sabitliyin və fasiləsizliyin qorunmasında şivənin landşaft səviyyəsində iştirakı türk (dünya) dil təcrübəsində nadir fenomendir. Şəkinin şivəsi də Şəkinin iqlimi, mənəvi ab-havası, folklor – söz sərvəti, bahar-yaz libası kimi təkrarsız və əbədidir... Hətta ən adi mətn də tələffüzdə, nitqdə bu şivəyə köklənəndə ondan pıqqıltı, qaqqıltı, şaqqanaq səsi gəlir (69, 3-5). Şəki ləhcəsini bir az da duzlu, məzəli və təkrarsız edən bu ləhcədə danışanların intonasiyasıdır. Prof. T.Hacıyev şəkililərin intonasiyasını xarakterizə edərək yazır: «Bu intonasiyanın analoqu yoxdur. Elə bil şəkililər bu intonasiyanı özlərinə məxsus yumorun donu kimi biçmişlər, sonra yumor yayıldıqca, kütləviləşdikcə, hər şəkilinin evini, hər yaşdan olan, hər bir şəkilini əhatə etdikcə bu intonasiya onların məişətinin bütün sahələrindəki ünsiyyətini əhatə etmişdir. Hətta şəkililər əcnəbi dildə də bu intonasiya ilə danışırlar. Bu intonasiya ilə istənilən məclisdə, istənilən diyarda şəkilini pasportsuz, anketsiz tanımaq olur» (54, 18). Şəki dialekti ərazidən qeydə alınmış folklor mətnlərində bütün çalarları, gözəlliyi ilə əks olunmaqla bərabər, həm də bəzi janrların strukturunu dəyişmək imkanına da malikdir. Məsələn, bəzi bayatıların bu dialektdə tələffüzü hecaların sayına təsir göstərir. Məlumdur ki, bayatının əsas xüsusiyyətlərindən biri də yeddi hecalı olmasıdır. Bəzən heca sayında müəyyən istisnalar ola bilər, amma bu fərq çox kəskin olmamalıdır. Şəki dialektində həmin fərqlərin tənzimləndiyi nümunələrlə üzləşdik. Belə ki, həmin bayatıları ədəbi dilə salan kimi misralardakı hecaların sayında uyğunsuzluq əmələ gəlir:
Gedirsən hara, oğlan? Toxuyub yaylıq verdim, İtirmə, qara oğlan (8, 305). Əgər burada [kekilo] sözü ədəbi dildəki kimi [kəkilini] şəklində tələffüz edilsə, bu, bayatının heca quruluşuna xələl gətirər: Çatanatan ağlaram, Yatanatan ağlaram. Torpağo torpağıma Qatanatan ağlaram (8, 312) − bayatısında [torpağo] sözü Şəki dialektindən çıxarılıb ədəbi dilin tələffüz qaydasına uyğunlaşdırılsa [torpağını], bayatının poetizmi zəifləyər: Bu dağlar özlər məni, Kavaflar gözlər məni. Də mən gidəri oldum, Sövənnər gözdər məni (10, 324) − bayatısında [daha] iki hecalı ədatı Göynük şivəsində bir hecalı [də] kimi səslənir və bu cəhət də bayatının misralarının yeddi hecalı olması prinsipini qoruyub saxlamağa kömək edir. [Gözləyər] sözünün bu bayatıda [gözdər] kimi işlənməsi də yenə misrada yeddi hecalılıq prinsipinin gözlənilməsinə xidmət edir. Şəki dialekti nəinki bayatılarda hecaların sayına, hətta onun qafiyə quruluşuna da təsir göstərir: Dağlara qar yağıtdı, Külək vurdu, dağıtdı... (54, 18) Şəki ləhcəsi ərazidən qeydə alınmış bütün folklor mətnlərinə öz möhürünü vurub, onların şəkilinin dilindən deyilməsini bir daha təsdiqləyir. Beləliklə, Şəki ləhcəsi bu ərazidə dolaşan folklor örnəklərinin yerli-regional xüsusiyyətlərindən biridir. Yüklə 2,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|