93
licə) və ya mexaniki (fizeoterapiya) təsir göstərilir.
Bunun nəticəsində
beyin hüceyrələrinin sırf fizioloji funksiyaları bərpa olunur. Yaddaşın
qayıtması isə, təbiəti bu günə qədər elm aləminə məlum olmayan
intellekt obrazlarının yenilənməsi, əvəzlənməsi yolu ilə deyil, böyük
ehtimalla, özünübərpa yolu ilə həyata keçir.
§ 2.2. Dərketmənin mexanizmi
Dərketmə və təfəkkür proseslərində istifadə olunan intellekt
obrazlarının fəaliyyət mexanizmini və bu fəaliyyət zamanı həmin
vahidlərin asanlıqla bir formadan başqa formaya transformasiya im-
kanlarını daha təfərrüatlı və anlaşıqlı şəkildə şərh edə bilmək üçün
yenə kompüter analogiyası prinsipindən istifadə edəcəyik.
§2.2.1. Artıq
qeyd olunduğu kimi, bütün növ məlumatlar
kompüterin yaddaşına “Bayt”larla ölçülən eyni tipli maqnit dalğaları
vasitəsilə daxil edilir. Kompüterin yaddaşına daxil edilən informasi-
yanın növündən asılı olaraq istifadə edilən maqnit dalğalarının yalnız
həcmi və ya tutumu fərqli olur.
Eksperimental hesablamalarda Windows sistemindən, Word
proqramından istifadə edilmişdir. Bu proqramda açılan hər bir sənə-
din boş vəziyyətdə tutumu 10752 bayt, içərisinə hər hansı məlumat
yazıldıqdan sonra boşaldılan sənədin tutumu 19456 bayt olmuşdur
(Windows XP sistemində Word sənədlərinin boş vəziyyətdə tutumu
10752 bayt, məlumat daxil edildikdən sonra boşaldılan sənədin
tutumu 24064 bayt olmuşdur və onu da qeyd edək ki, bu ilkin
göstəricilər iş prosesində istifadə olunan sistemdən və kompüterin
konfiqurasiyasından asılı olaraq dəyişə bilər). Başqa sözlə desək,
pəncərələr sistemində
(“Windows”–ingilis dilində “pəncərə” de-
məkdir) dialoq proqramında
(“Word” – nitq, dialoq deməkdir)
işləyən kompüterə məlumat daxil etmək üçün açılan hər bir sənədin
işlək vəziyyətində tutumu (
yəni, ilk hərf kompüterə daxil edilərək
qeyd olunduqda) 19456 bayt olmuşdur.
Yaddaş tutumunun dəyişmə
amplitudu və ya məlumatın artması ilə sənəd tutumunun böyümə ad-
94
dımı 512 bayt olmuşdur (
konfiqurasiya, proqram və sistemdən asılı
olaraq bu amplitud və ya addım daha böyük, yaxud da kiçik ola
bilər), yəni iş prosesində yaddaş tutumunun amplitud ardıcıllığı
19456, 19968, 20480, 20992 bayt və s. olmuşdur
1
.
§2.2.1.1. Bu tip sənədlərlə işləyərkən daxil edilən məlumat
daşıyıcılarının növ, tutum və miqdarının statistik analizi belə bir
nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, Word proqramında
istifadə olunan
müxtəlif işarələrin tutumu birinci pillə və ya addımda bir-birindən
müəyyən qədər fərqlənir:
Cədvəldən də göründüyü kümü,
birinci pillədə 19456 bayt
tutumu olan sənədə ara boşluğu vermədən yazdıqda 1003 ədəd “H”,
974 ədəd “I”, 733 ədəd “Z” hərfinin transformasiya olunmuş obrazı
və ya maqnit dalğasına çevrilmiş kodu yerləşir. Bu nəticə kompüter
texnologiyaları istehsalçılarının proqramlaşdırma ilə bağlı “0” və
“1”-lərlə ifadə olunan kodlaşdırma prinsipinə tamamlə uyğundur.
Sonrakı pillə və ya mərhələlərdə istər yaddaş tutum miqdarı-
nın, istərsə də daxil edilən işarə kodu miqdarının sayı təxminən eyni
və hər ikisi 512-yə bərabər olmuşdur.
İlk və sonrakı pillələrdə müşahidə edilən tutum fərqi yalnız
“başlanğıc faylı” və “məlum kod analogiyası” prinsipi ilə izah oluna
1
Babayev C.Ə.,Əliyarzadə A.Ə.,Nuriyev Ü.Q.Beyzik dili əsasında proqramlaşdırmanın
elementləri. Bakı. “Maarif”,1997, s. 18-21.
N
Tutum
(Bayt)
Boşluqsuz H
hərflərinin sayı
Boşluqsuz I
hərflərinin sayı
Boşluqsuz Z
hərflərinin sayı
1
19 456
1-1003
1-974
1-733
2
19 968
1004-1517
975-1487
734-1245
3
20480 1518-2030 1488-2000 1246-1758
4
20992 2031-2543 2001-2513 1759-2271
5
21
504 2544-3056 2514-3026 2272-2784
6
22
016 3057-3589 3027-3539 2785-3297
95
bilər. Belə ki, müasir kompüter texnologiyalarında bütün proqramla-
rın əsasını təşkil edən “başlanğıc faylları” həmin sistemin müraciət
etdiyi bütün məlumat vahidlərinin nümunələrini özündə daşıyır və bu
səbəbdən də ən tutumlu fayl xüsusiyyətinə malik olur.
Nəzərdən keçiriliən sənədlərdə birinci
pillədə yer alan məlu-
matlar məhz “başlanğıc fayl” xüsusiyyəti daşıyır, yəni “0” və “1”-
lərdən ibarət ilkin kodlara istinad edir və bu səbəbdən daha tutumlu-
dur. Sonrakı pillələrdə isə artıq hər bir hərfin “0” və “1”-lərdən ibarət
ilkin koduna yox, belə kodların maqnit dalğasına çevrilmiş formada
mövcud olan “dalğa titrəyiş izləri”nə istinad olunur. Bu səbəbdən də
hər bir növbəti pillədə daxil edilən hərf işarəsinin sayı (512 ədəd)
onun qeydiyyat tutumuna (512 bayt) bərabər olur.
§2.2.1.2. Bu tip sənədlərlə işləyərkən hər bir işarədən sonra
boşluq verməklə daxil edilən məlumat daşıyıcılarının növ, tutum və
miqdarının statistik analizi ilk baxışdan yuxarıda
qeyd edilən prinsi-
pin pozulması, paradoksu kimi görünə bilər. Yəni bu halda həm bi-
rinci, həm də sonrakı pillələrdə daxil edilən hərf işarə kodlarının sayı
bərabər olur (birinci pillədə 386, sonrakı pillələrin hər birində 83).
Tutum
(Baytla)
Boşluqlu I
hərflərinin
sayı
Boşluqlu I
hərflərinin
sayı
Boşluqlu I
hərflərinin
sayı
19
456
bayt
1-386 1-386 1-386
19 968 bayt
387-470 387-470 387-470
20 480 bayt
471-554 471-554 471-554
20 992 bayt
555-738 555-738 555-738
21 504 bayt
739-822 739-822 739-822
22 016 bayt
823-910 823-910 823-910
Yuxarıda qeyd edilən proqramlaşdırma (“0” və “1”lər) prinsi-
pinə əsasən fərqli tutumlara malik olması lazım gələn müxtəlif yazı
işarələrinin (H, I, Z) miqdar bərabərliyinin səbəbini araşdırmağa
çalışaq.
96
Nəzərə almaq lazımdır ki, ara boşluğu vermədən sənədə daxil
edilən işarələr, məsələn, “H” hərfi, eyni tipli və ayrıca hərf kodu kimi
kompüterin yaddaşında mövcud olsa da, onların əmələ gətirdiyi
“vahid söz kodu” kompüterin məlumatlar bazasında mövcud deyil və
bu “söz” yenidən “vahid element” kimi və onu əmələ gətirən
struktur
elementləri isə “0” və “1”lər kodu ilə yenidən qeydə alınır.
Boşluqlarla növbəli şəkildə sənədə daxil edilən ayrı-ayrı hərf
işarələrinin kodu isə kompüter tərəfindən “tanınır” və bu zaman artıq
“0” və “1”-lərdən ibarət koda yox, belə kodların maqnit dalğasına
çevrilmiş formada mövcud olan dalğa titrəyiş izlərinə istinad olunur.
§2.2.1.3. Burada bir faktı yenidən xatırladaq ki, heç bir kom-
püterin yaddaşında (əsas yaddaş diskində) vizual şəkildə görünə bilən
şəkil, eşidilməsi mümkün olan səs, birbaşa oxunması mümkün olan
mətn olmadığı kimi, proqramlaşdırma sistemində istifadə edilən “0”
və “1”-lərdən ibarət kodlar da yoxdur. Orada belə kodların maqnit
dalğasına çevrilmiş “izləri” vardır. Kompüterin optik oxuyucusu
məhz həmin “izləri” oxuyaraq bu və ya digər məlumatı ilk öncə “0”
və “1”-lərdən ibarət kodlara çevirir, operativ
yaddaşda bərpa edir və
yalnız bundan sonra həmin məlumatı ilkin yazıldığı və ya istifadəçi-
nin istəyindən asılı olaraq mətn, şəkil və s. formada ekranda canlandı-
rır. Belə ki, “kompüter bu və ya digər məlumatı anlamır, dərk etmir,
sadəcə olaraq tanıyır, çünki maşın obrazı deyil, kodu görür”
1
.
Bəzən belə iddia olunur ki, məlumatlar arasında verilən boş-
luqlar tutuma malik deyil və ya yaddaşda yer tutmur. Amma aparılan
eksperimental statistik analiz tamamilə bunun əksini göstərir. Belə ki,
aralarında boşluqlar verməklə kompüterin yaddaşına daxil edilən hərf
miqdarı, boşluq verilmədən daxil edilən hərf miqdarından az, ekspe-
rimentə istinadən daha dəqiq desək, orta hesabla 3 dəfə, ikinci və
daha sonrakı pillələrdə 6 dəfə az olur. Deməli, kompüterin yaddaşına
daxil edilən boşluğun özü belə kompüter
tərəfindən müstəqil, yazı
kodlarından daha böyük tutuma malik məlumat kimi qəbul edilir.
1
Mahmudov M.Ə. Azərbaycan mətnlərinin avtomatik işlənməsi sistеmi. Elmləri namizədi
alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı, Bakı, 1994, s. 18.