Mavzu: Shaxsiy kompyuterning axboriy-mantiqiy asoslari. Kompyuterda axborotlarni qayta ishlashning arifmetik asoslari Reja


Shu qonuniyatdan foydalanib, quyidagi birinchi 10 ta butun sonni hosil qilamiz



Yüklə 0,9 Mb.
səhifə4/10
tarix23.12.2023
ölçüsü0,9 Mb.
#155649
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
2-Mavzu

Shu qonuniyatdan foydalanib, quyidagi birinchi 10 ta butun sonni hosil qilamiz:

10 lik sanoq sistemasida

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

2 lik sanoq sistemasida

0

1

10

11

100

101

110

111

1000

1001

5 lik sanoq sistemasida

0

1

2

3

4

10

11

12

13

14

8 lik sanoq sistemasida

0

1

2

3

4

5

6

7

10

11

16 lik sanoq sistemasida

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Jadvaldan ko’rinadiki, turli sanoq sistemalarida o’xshash sonlar bor ekan. Shu sababli bu sonlarni farqlash uchun informatikada 102, 105, 108 kabi belgilash qabul qilingan.
Pozitsiyali bo’lmagan sanoq sistemalari:
Sonlarni boshqacha usul va qoidalar asosida shakllantiriladigan sanoq sistemalar ham mavjud. Bunday sistemalar jumlasiga rim raqamlari sistemasi kiradi. Mazkur sistemada raqamlar va sonlarni ifodalovchi maxsus belgilar to’plami bo’lib, ixtiyoriy son ana shu belgilar yordamida tuziladi. Bunda ishlatilayotgan belgilar raqam va sonlar guruhiga bo’linmaydi hamda shu belgi sonni ifodalovchi raqamlar ketma-ketligining qaysi o’rnida turishidan qat’i nazar o’z miqdorini bildiraveradi.
Masalan, rim raqamlari2 sistemasida ma’lum belgilar mavjud bo’lib, ular quyidagilarni ifodalaydi:
1 raqami «I» belgi bilan;
5 raqami «V» belgi bilan;
10 soni «X» belgi bilan;
50 soni «L» belgi bilan;
100 soni «С» belgi bilan;
500 soni «D» belgi bilan;
1000 soni «М» belgi bilan ifodalanadi.
Ular orasidagi boshqa sonlar miqdor jihatdan katta bo’lganidan ma’lum sonni ayirish yoki miqdor jihatdan kichik bo’lganiga biror sonni qo’shish ko’rinishida belgilanadi.
Masalan:

Son o’qilishi

Belgisi

Rim raqamlari sistemasida

Mazmuni

To’rt

4

IV

5-1

Olti

6

VI

5+1

To’qqiz

9

IX

10-1

O’n to’rt

14

XIV

10+(5—1)

O’n to’qqiz

19

XIX

10+(10-1)

Qirq besh

45

XLV

10+10+10+10+5

Qirq to’qqiz

49

XLIX

50-1

Bir yuz oltmish sakkiz

168

CLXVIII

100+50+10+5+3

Bir ming to’qqiz yuz to’qson yeti

1997

MCMXCVII

1000+(1000-100)+(100-10)+5+2

Quyidagi jadvalda ba’zi birliklarni ko’rishlaring mumkin:

Arab raqamlari

Rim raqamlari

Arab raqamlari

Rim raqamlari

Arab raqamlari

Rim
raqamlari

Arab raqamlari

Rim
raqamlari

1

I

104

CIV

270

CCLXX

1966

MCMLXVI

2

II

105

CV

280

CCLXXX

1967

MCMLXVII

3

III

106

CVI

290

CCXC

1968

MCMLXVIII

4

IV

107

CVII

300

CCC

1969

MCMLXIX

5

V

108

CVIII

310

CCCX

1970

MCMLXX

6

VI

109

CIX

320

CCCXX

1971

MCMLXXI

7

VII

110

CX

330

CCCXXX

1972

MCMLXXII

8

VIII

111

CXI

340

CCCXL

1973

MCMLXXIII

9

IX

112

CXII

350

CCCL

1974

MCMLXXIV

10

X

113

CXIII

360

CCCLX

1975

MCMLXXV

11

XI

114

CXIV

370

CCCLXX

1976

MCMLXXVI

12

XII

115

CXV

380

CCCLXXX

1977

MCMLXXVII

13

XIII

116

CXVI

390

CCCXC

1978

MCMLXXVIII

14

XIV

117

CXVII

400

CD

1979

MCMLXXIX

15

XV

118

CXVIII

410

CDX

1980

MCMLXXX

16

XVI

119

CXIX

420

CDXX

1981

MCMLXXXI

17

XVII

120

CXX

430

CDXXX

1982

MCMLXXXII

18

XVIII

121

CXXI

440

CDXL

1983

MCMLXXXIII

19

XIX

122

CXXII

450

CDL

1984

MCMLXXXIV

20

XX

123

CXXIII

460

CDLX

1985

MCMLXXXV

21

XXI

124

CXXIV

470

CDLXX

1986

MCMLXXXVI

22

XXII

125

CXXV

480

CDLXXX

1987

MCMLXXXVII

23

XXIII

126

CXXVI

490

CDXC

1988

MCMLXXXVIII

24

XXIV

127

CXXVII

500

D

1989

MCMLXXXIX

25

XXV

128

CXXVIII

600

DC

1990

MCMXC

26

XXVI

129

CXXIX

700

DCC

1991

MCMXCI

27

XXVII

130

CXXX

800

DCCC

1992

MCMXCII

28

XXVIII

131

CXXXI

900

CM

1993

MCMXCIII

29

XXIX

132

CXXXII

1000

M

1994

MCMXCIV

30

XXX

133

CXXXIII

1100

MC

1995

MCMXCV

31

XXXI

134

CXXXIV

1200

MCC

1996

MCMXCVI

32

XXXII

135

CXXXV

1300

MCCC

1997

MCMXCVII

33

XXXIII

136

CXXXVI

1400

MCD

1998

MCMXCVIII

34

XXXIV

137

CXXXVII

1500

MD

1999

MCMXCIX

35

XXXV

138

CXXXVIII

1600

MDC

2000

MM

36

XXXVI

139

CXXXIX

1700

MDCC

2001

MMI

37

XXXVII

140

CXL

1800

MDCCC

2002

MMII

38

XXXVIII

141

CXLI

1900

MCM

2003

MMIII

39

XXXIX

142

CXLII

1901

MCMI

2004

MMIV

40

XL

143

CXLIII

1902

MCMII

2005

MMV

41

XLI

144

CXLIV

1903

MCMIII

2006

MMVI

42

XLII

145

CXLV

1904

MCMIV

2007

MMVII

43

XLIII

146

CXLVI

1905

MCMV

2008

MMVIII

44

XLIV

147

CXLVII

1906

MCMVI

2009

MMIX

45

XLV

148

CXLVIII

1907

MCMVII

2010

MMX

46

XLVI

149

CXLIX

1908

MCMVIII

2011

MMXI

47

XLVII

150

CL

1909

MCMIX

2012

MMXII

48

XLVIII

151

CLI

1910

MCMX

2013

MMXIII

49

XLIX

152

CLII

1911

MCMXI

2014

MMXIV

50

L

153

CLIII

1912

MCMXII

2015

MMXV

51

LI

154

CLIV

1913

MCMXIII

2016

MMXVI

52

LII

155

CLV

1914

MCMXIV

2017

MMXVII

53

LIII

156

CLVI

1915

MCMXV

2018

MMXVIII

54

LIV

157

CLVII

1916

MCMXVI

2019

MMXIX

55

LV

158

CLVIII

1917

MCMXVII

2020

MMXX

56

LVI

159

CLIX

1918

MCMXVIII

2021

MMXXI

57

LVII

160

CLX

1919

MCMXIX

2022

MMXXII

58

LVIII

161

CLXI

1920

MCMXX

2023

MMXXIII

59

LIX

162

CLXII

1921

MCMXXI

2024

MMXXIV

60

LX

163

CLXIII

1922

MCMXXII

2025

MMXXV

61

LXI

164

CLXIV

1923

MCMXXIII

2026

MMXXVI

62

LXII

165

CLXV

1924

MCMXXIV

2027

MMXXVII

63

LXIII

166

CLXVI

1925

MCMXXV

2028

MMXXVIII

64

LXIV

167

CLXVII

1926

MCMXXVI

2029

MMXXIX

65

LXV

168

CLXVIII

1927

MCMXXVII

2030

MMXXX

66

LXVI

169

CLXIX

1928

MCMXXVIII

2031

MMXXXI

67

LXVII

170

CLXX

1929

MCMXXIX

2032

MMXXXII

68

LXVIII

171

CLXXI

1930

MCMXXX

2033

MMXXXIII

69

LXIX

172

CLXXII

1931

MCMXXXI

2034

MMXXXIV

70

LXX

173

CLXXIII

1932

MCMXXXII

2035

MMXXXV

71

LXXI

174

CLXXIV

1933

MCMXXXIII

2036

MMXXXVI

72

LXXII

175

CLXXV

1934

MCMXXXIV

2037

MMXXXVII

73

LXXIII

176

CLXXVI

1935

MCMXXXV

2038

MMXXXVIII

74

LXXIV

177

CLXXVII

1936

MCMXXXVI

2039

MMXXXIX

75

LXXV

178

CLXXVIII

1937

MCMXXXVII

2040

MMXL

76

LXXVI

179

CLXXIX

1938

MCMXXXVIII

2041

MMXLI

77

LXXVII

180

CLXXX

1939

MCMXXXIX

2042

MMXLII

78

LXXVIII

181

CLXXXI

1940

MCMXL

2043

MMXLIII

79

LXXIX

182

CLXXXII

1941

MCMXLI

2044

MMXLIV

80

LXXX

183

CLXXXIII

1942

MCMXLII

2045

MMXLV

81

LXXXI

184

CLXXXIV

1943

MCMXLIII

2046

MMXLVI

82

LXXXII

185

CLXXXV

1944

MCMXLIV

2047

MMXLVII

83

LXXXIII

186

CLXXXVI

1945

MCMXLV

2048

MMXLVIII

84

LXXXIV

187

CLXXXVII

1946

MCMXLVI

2049

MMXLIX

85

LXXXV

188

CLXXXVIII

1947

MCMXLVII

2050

MML

86

LXXXVI

189

CLXXXIX

1948

MCMXLVIII

2100

MMC

87

LXXXVII

190

CXC

1949

MCMXLIX

2200

MMCC

88

LXXXVIII

191

CXCI

1950

MCML

2300

MMCCC

89

LXXXIX

192

CXCII

1951

MCMLI

2400

MMCD

90

XC

193

CXCIII

1952

MCMLII

2500

MMD

91

XCI

194

CXCIV

1953

MCMLIII

2600

MMDC

92

XCII

195

CXCV

1954

MCMLIV

2700

MMDCC

93

XCIII

196

CXCVI

1955

MCMLV

2800

MMDCCC

94

XCIV

197

CXCVII

1956

MCMLVI

2900

MMCM

95

XCV

198

CXCVIII

1957

MCMLVII

3000

MMM

96

XCVI

199

CXCIX

1958

MCMLVIII

5000

V

97

XCVII

200

CC

1959

MCMLIX

10,000

X

98

XCVIII

210

CCX

1960

MCMLX

50,000

L

99

XCIX

220

CCXX

1961

MCMLXI

100,000

C

100

C

230

CCXXX

1962

MCMLXII

500,000

D

101

CI

240

CCXL

1963

MCMLXIII

1,000,000

M

102

CII

250

CCL

1964

MCMLXIV







103

CIII

260

CCLX

1965

MCMLXV







Bir nechta o’nlik raqamlarni o’z ichiga olgan raqam quyidagi misollarda bo’lgani kabi, har biri uchun eng yuqori darajadan pastgacha rim raqamli ekvivalenti qo’shilishi bilan tuziladi:3

  • 39 = XXX + IX = XXXIX.

  • 246 = CC + XL + VI = CCXLVI.

  • 789 = DCC + LXXX + IX = DCCLXXXIX.

  • 2421 = MM + CD + XX + I = MMCDXXI.

  • 160 = C + LX = CLX

  • 207 = CC + VII = CCVII

  • 1009 = M + IX = MIX

  • 1066 = M + LX + VI = MLXVI

  • 1776 = M + DCC + LXX + VI = MDCCLXXVI 

  • 1918 = M + CM + X + VIII = MCMXVIII

  • 1954 = M + CM + L + IV = MCMLIV

  • 2014 = MM + X + IV = MMXIV

  • 3999 = MMM + CM + XC + IX

  • LIV = L + IV = 50 + 5 – 1 = 54

  • MIX = M + IX = 1000 + 10 – 1 = 1009

  • MMXXIV = MM + XX + IV = 1000 + 1000 + 10 + 10 + 5 – 1 = 2024

Ushbu yozuvda namoyish etilishi mumkin bo’lgan eng katta raqam – 3,999,999 (MMM CMXCIXCMXCIX), g’arbda arab raqamlari paydo bo’lishidan oldin, tizimning qadimgi va o’rta asr foydalanuvchilari kattaroq raqamlarni yozish uchun turli xil vositalardan foydalanganlar.

Shuning uchun ham bunday sanoq sistema raqamlari sondagi o’rniga bog’liq bo ‘lmagan, ya’ni pozitsiyaga bog’liq bo’lmagan sanoq sistema deyiladi.



Yüklə 0,9 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə