MəHƏRRƏm qasimli
Yüklə 2,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
~ 107 ~ növüdür) yarpaqları ilə qidalanır və hər bir qurd bir barama hazırlamaqla və sonda isə bu yolda özünü fəda etməklə iĢlərini bitirir. Lakin onları artırmaq üçün iri toxumluq baramalar götü- rürlər və baramanın içərisində qurdun kəpənəyə dönmüĢ forması sürfə qoyub uçur... Beləliklə, kəlağayının istehsalında istifadə olunan baramanı tanrının möcüzəsi kimi qəbul edən xalq ondan istehsal olunan bu əĢyaya da bir növ sehrli qüvvə kimi baxmıĢ, onu baĢqa növ baĢ örtüklərindən fərqləndirmiĢlər. Elə buna görə də, kəlağayı toxunarkən, zəngin mifik görüĢlərə sahib olan soydaĢlarımız bu örtüyün yelənindəki naxıĢlara da xüsusi həssaslıqla yanaĢmıĢ və uğurlu, sehirli yozumları olan ornamentlərə müraciət etmiĢlər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, kəlağayıların yelənində iĢlənən butalarla yanaĢı nöqtəli, göbəkli naxıĢlar da toxunub, təbii ki, bunların da müxtəlif pozitiv yozumları var. Daha çox buta naxı- Ģına diqqət edən istehsalçılar yəqin ki, kəlağayılara bu naxıĢı həkk etməklə bir tərəfdən də onun dəyərini, qiymətini artırmağa çalıĢ- mıĢlar. Çünki, buta özü də yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bir çox mifik anlamlarla ilgili iĢlənən motiv kimi folklorĢünaslarımız tərəfindən daim diqqət mərkəzində olmuĢdur. Butanın ən bəsit, sadə anlamı gül-çiçək məfhumu ilə bağlıdır, yəni gül butasıdır ki, bu da daha çox qönçə mənasını ifadə edir. Buta Ģəklində qızıl- gümüĢ əridilən bir qab əĢyası da mövcuddur ki, o da buta adlanır və həmin qab da çox güman ki, quruluĢuna görə qönçəyə bənzədiyindən bu adı almıĢdır. Ümumilikdə isə əgər ―Buta‖nın Ģərq mifologiyasında daha çox gözəllik və məhəbbət verən Butanın adı ilə bağlı olduğunu nəzərə almasaq belə, bütün tərəflərinə baxmayaraq bir əsgi anlayıĢ kimi badama bənzər, qönçə naxıĢını xatırladan Azərbay- can ornamentinin çox yayılmıĢ bəzək elementlərindən olduğunu düĢünməliyik. Ancaq unutmaq olmaz ki, butanın dastanlarımızın mayasındakı, yuxuda aĢiqələrə verilən ―buta‖ anlayıĢı ilə də sıx əlaqəsi var, o zaman gəlinlərə üstü butalı, ağ, qırmızı kəlağayılar aparılmasının magik anlamı aydınlaĢar. Tədqiqat zamanı 87 yaĢlı Xədicə Əyyub qızı Qəhrəman- ovanın da fikirləri diqqətimi çəkdi: ―Butalı ipək kəlağayıları o zaman hər kəs alıb örtə bilməzdi, həm az tapılardı, həm də adət idi ki, onu əsasən bəy arvadları alıb örtə bilərdi, kimsə sadə birisinin baĢında kəlağayı görəndə deyərdilər ki, xeyir ola, bəy arvadısan? Nə yaxĢı baĢına butalı kəlağayı salmısan... kiminsə uĢağı qızılca səpəndə, su çiçəyi ~ 108 ~ çıxaranda deyərdilər ki, gedin Ġldırım bəyin xanımının butalı yaylığını iki-üç günlük alın, uĢağın üstünə salaq (4). Hətta qızıl- canı ağır keçirən uĢaqları bu kəlağayılara bükərdilər və inanar- dılar ki, bununla uĢaqdan bədxah qüvvələr, Ģər ruhlar uzaqlaĢar və xəstə tez sağalar. Buradan da aydın olur ki, bu uğurlu simvolu təkcə yaylıq daĢımır. Çox güman ki, yelənindəki buta və bir çox uğurlu naxıĢ- ların da mifik anlamlı tərəfinə güvən olub. Ümumiyyətlə, yaylıq bütün tarixi dövrlərdə ucalıq rəmzi kimi qətiləĢib. Hətta yuxuda baĢına yaylıq örtənin də Ģan-Ģöhrət sahibi olacağına inanılıb (5,48). Azərbaycanın bir çox bölgələrinin, o cümlədən Qarabağın milli adət-ənənəsinə uyğun olaraq gənc qıza elçi gedib ―hə‖-sini alarkən ilkin olaraq ona bir ağ yelənli kəlağayı, bir də sadə niĢan üzüyü verərmiĢlər. NiĢan adlanan bu sınaq dövrü qızın bu kəla- ğayı ilə artıq oğlana bağlandığını zənn edərlərmiĢ. Hətta əsgərliyə və ya uzaq bir səfərə gedən oğlan da sevdiyi qıza kəlağayı bağıĢlamaqla onu özünə bağladığına iĢarə verərmiĢ və bununla da vəfalı sevgilisi özünü artıq ona bağlı hesab edərək, yolunu gözləyərmiĢ. Yelənli yaylıq getdi, Səni mənə ram etdi. Söz-söhbət burda bitdi Qız niĢanəm səndədir. *** Kəlağayı göndərmiĢəm ―Hə‖ni alıb gəlmiĢəm Vücudun kəmənddədir Qız niĢanəm səndədir (6). *** Kəlağayını almısan Məni tora salmısan Bu sevgi könlümdədir Qız niĢanəm səndədi. El-oba arasında belə nəğmələr də səslənər və bu üç bənddə də kəlağayının toyu olacaq qıza göndərilən ilk bəy hədiyyəsi olduğu vurğulanır. Beləliklə, kəlağayının xalqımızın tarixi-mədə- ni yaddaĢında xüsusi önəmi olubdur. ~ 109 ~ Hətta tayfalar arasında münaqiĢələr yaranarkən qəzəbli insanların ayağı altına kəlağayı atılardısa, o zaman böyük hörmət əlaməti olaraq, sakitləĢər, özünü ələ almağa cəhd edər və qəzəbini boğardı. Bir ənənə olaraq hələ qədim zamanlardan xalq arasında qətiləĢmiĢdir ki, qara kəlağayı ilə yas mərasimlərinə, soğanı və ağ kəlağayılılarla isə Ģənliklərə getmək olar. Qırmızı, gül rəngli kəlağayıları isə gəlin köçən qızın üzünə örtərdilər. Qarabağda Novruz bayramının axırıncı təkinin axĢamı gənclər arasında ―düymə salma sancaq salma‖ adlanan bir mərasim də keçirilərmiĢ ki, burada içində su olan bir camın içinə hərə bir düymə atarmıĢ və bu vəsfi-hallar söylənərkən kimin düyməsi çıxsa ona aid edilərmiĢ və həmin bənddəki məzmun o gəncin həyatını müəyyənləĢdirərmiĢ. Burada da kəlağayı ilə bağlı ifadələrlə tez-tez rastlaĢırıq: Kəlağayın soğanıdı ġərlərin qovanıdı Yelənində butası Arzusuya kim çatası Və ya Soğanı yaylığım var Tur adlanan dağım var Yelənində butalar, Axtardığın tapılar. Söylənən beytlərdə soğanı kəlağayının mifik yozumları əksini tapır. Soğanı yaylığın bəd ruhlara qarĢı təsiri ilə ilgili Qarabağ bölgəsindən toplanmıĢ bir mətndə də deyilir ki, Uzun Həsənin anası Sara xatın baĢına həmiĢə sarı-soğanı kəlağayı salar- mıĢ. O, bir dəfə səfərə çıxmalı olur, odur ki, qalın tirmə baĢ örtüyündən istifadə etdiyi üçün qızılı kəlağayısını unudub evdə qoyur. Ona hər zaman uğur gətirən bu kəlağayısını unutduğu üçün narahat olur. Sara xatunun sadiq mehtəri bu narahatçılığı anlayır və səbəbini öyrənən kimi, onları müĢayiət edən atlardan birinə oturub, üzəngini çəkir bir günlük yolu, vaxtından bir neçə saat əvvəl baĢa vurub, geri qayıdır və Sara xatunun qızılı kəlağayısını ona çatdırır. Sara xatundan soruĢanda ki, Yaylığın butası çox, Boz atım tövlədə tox, Tanrım mənə yar olsun, DüĢmənin xatası yox. Yüklə 2,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|