Microsoft Word eko luget doc

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 

────────────────────────────────────────── 

33 

 

ASILI GƏTİRMƏLƏR  – Müvəqqəti və daimi axınlar vasitəsi ilə 

torpağın yuyulması  nəticəsində suda asılı halda olan hissəciklər. Bu 

hissəciklər son nəticədə çökərək allüvial çöküntülər əmələ gətirir.  

ASILI MADDƏLƏR – suyun tərkibində asılı vəziyyətdə olan üzvi 

və qeyri üzvi maddələr. 

ASILI TOZ – atmosferin çirkləndirici komponenti olan havadakı 

bərk hisəciklərdir. A.t.-un 90%-i xırda dispers fraksiyalardan ibarət olub 

toztutanlar vasitəsilə  çətin tutulur. A.t. ciyərlərdə toplanaraq insanın 

sağlamlığı üçün təhlükəli sayılır. A.t.-da təhlükəli ağır metallar və 

polisiklik aromatik karbohidrogenlər (benzopiren daxil olmaqla) çökür. 

Sürtülmüş avtomobil təkərlərinin və azbestin hissəcikləri təhlükəli 

çirklənmə törədir.  Şəhərlərdə A.t.-ların mənbəyi kimya və yanacaq 

energetika kompleksi, həmçinin avtonəqliyyat hesab edilir. 

ASİDOFİLLƏR  (lat. acidus - turş) – Turş reaksiyalı su və torpaq 

məhlulu olan biosenozlarda yaşayan heyvanlar. Sirkə turşusu 

bakteriyaları və süd turşusu bakteriyaları asidofil orqanizmlərdir. Bunlar 

anaerob  şəraitdə  şəkərləri sirkə  və süd turşusuna çevirir. Həmin 

bakteriyaların bu xüsusiyyətindən sirkə turşusu istehsalında, süd 

sənayesində, yemin siloslaşdırılmasında və s. istifadə edilir. 

ASİDOFİTLƏR – turş torpaqlara üstünlük verən oksilofil bitkilər. 

Bura asidohiqrofitlər, asidomezohiqrofitlər və asidomezofitlər daxildir. 

Ali bitkilər arasında lüpin, sfaqnum və s. A.-ə aiddir. 

ASİDOFOB ORQANİZMLƏR – çox turşuluğa davam gətirməyən 

və yalnız qələvi mühitdə inkişaf edən (bazifil) orqanizmlər. Bəzi 

bakteriyalar (məs. sidik cövhərini parçalayan bakteriyalar, həmçinin çu-

ğundur, yonca və lobya kimi ali bitkilər A.o.-dir). 

ASPEKT  (yun. Aspectus - görünüş)  – vegetasiya dövrü ərzində 

bitkinin inkişaf fazasının və bitmə  şəraitinin dəyişilməsilə  əlaqədar 

fitosenozun xarici görünüşü. Bitkilərin inkişaf fazaları  fəsillərə görə 

dəyişildiyindən fitosenozun xarici görünüşü də dəyişir. Bu çəmənlərdə, 

bozqırlarda və enliyarpaqlı meşələrdə daha aydın nəzərə çarpır. A. 

müxtəlif illərdə iqlim şəraitinə görə də dəyişə bilir. A. adətən, bitkilərdə 

üstünlük təşkil edən, onun həyatında böyük rolu olan rəngin adına əlavə 

edilir. Məs. cilin quru yarpaqlarının qonur A-i, xoruzgülünün qızılı-sarı 

A-i və s. 

---

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 

────────────────────────────────────────── 

34 

 

ASPEKTLƏŞDİRMƏ – ilin mövsüm tsikllərinin (erkən yaz, yaz, 

yay, payız və  qış) bitki və heyvan qruplarının xarakterinə, xarici 

görünüşünə (aspekt) və aktivliyinə təsir dərəcəsinin müşahidəsi və təsvir 

edilməsi. 

ASSENİZASİYA – kanalizasiya olmayan yerlərdə  təmizləmə 

sistemi:  əsasən çalalardan müxtəlif çirkab və tullantıların daşınması 

üçün görülən tədbirlər. Müasir şəhərlərdə A.-ya ehtiyac aradan 

qalxmışdır. 

ASSİMİLYASİYA  (yun. assimslatio) – bütün canlılara xas olan 

proses, maddələr mübadiləsində  tərəflərdən biri. A. daha bəsit 

maddələrdən orqanizmi təşkil edən mürəkkəb maddələrin  əmələ 

gəlməsidir. A. prosesi enerji mənbəyi olan ehtiyatların toplanmasını, 

böyüməsini, inkişafını  və orqanizmin təzələnməsini təmin edir. Bütün 

canlı  təbiət üçün enerji mənbəyi günəş  şüalarıdır. Yalnız avtotrof 

orqanizmlərdən olan yaşıl bitkilər fotosintez prosesində Günəş 

enerjisindən bilavasitə istifadə edir və qeyri üzvi birləşmələrdən üzvi 

birləşmələr (karbohidratlar, amin turşuları, zülallar və s.) yaradır. 

ASSOSİASİYA  (yun. associatio - birləşmə) – fitosenozun, yaxud 

biosenozun  əsas təsnifat vahidi. Quruluşu, növ tərkibi, maddələr 

mübadiləsi, torpaq örtüyü eyni olan, həm orqanizmlərlə, həm də 

orqanizm ilə mühit arasında qarşılıqlı  əlaqələri oxşar olan fitosenozlar 

birliyi. A. relyef, su və torpaq şəraitinin dəyişilməsi, habelə bilavasitə 

(ot biçini, meşənin məhv edilməsi və s.) və ya dolayı  təsir (mal-qara 

otarılması) nəticəsində kökündən dəyişilə bilər.  İlkin və törəmə A.-lar 

ayırırlar. A.-lar adi hakim bitkilərə görə müəyyən edilir. A.-nın 

öyrənilməsi bitki örtüyü sahələrinin yararlılıq dərəcəsini, onların 

səmərəli istifadəsi və yaxşılaşdırılması yollarını müəyyən etməyə imkan 

verir.  İri miqyaslı bitki örtüyü xəritələri çəkildikdə ayrı-ayrı A.-lar, 

miqyas kiçildikdə isə A. birlikləri göstərilir. 

ASTMA  – nəfəsalmanı  çətinləşdirməkdə özünü göstərən 

allergiyanın variantlarından biri. 

ASTROBİOLOGİYA – Kainatda həyatın hər cür təzahür 

formalarını öyrənən elm sahəsi. A. astronomiya, biologiya və biokimya 

nailiyyətlərinə əsaslanır. Bəzi məsələləri isə insanın kosmik fəzaya fəal 

müdaxiləsi nəticəsində meydana gəlmiş kosmik biologiya və kosmik 

---

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 

────────────────────────────────────────── 

35 

 

tibb ilə birlikdə həll edir. 

AŞI BİTKİLƏRİ – sənayedə istifadə etmək üçün tərkibində kifayət 

qədər aşı maddələri və tannidlər olan bitkilər. Tannidlər bitkilərin  ən 

mühüm biokimyəvi reaksiyalarında iştirak edir, həmçinin bitkiləri 

heyvanların yeməsinə (məhv etməsinə), bitki toxumlarında parazit 

göbələklərin və bakteriyaların inkişafına mane olur. Azərbaycanda, 

əsasən, nar qabığı, dəvədabanı kökü, sumaq yarpağı  və  şabalıdın 

qərzəyindən istifadə edilir. A.b. həm də  dərman, boyaq və yeyinti 

sənayesi üçün xammaldır. 

AŞINMA – Yer səthində və onun ən üst qatlarında süxurların fiziki, 

kimyəvi və bioloji amillərin təsirilə parçalanması və kimyəvi dəyişməsi 

prosesi. 

Fiziki A. temperaturun dəyişməsi, su, külək və bitki köklərinin təsiri 

ilə süxurların kövrəkləşməsi, mexaniki parçalanmasıdır. Kimyəvi A. 

hava, su və üzvi aləmin kimyəvi aktiv birləşmələrinin (O

2

, SO

2

  və s.) 

təsiri ilə süxurların kimyəvi dəyişməsidir. A. bitkilərin və heyvanların 

həyat fəaliyyəti nəticəsində süxurların mexaniki dağılmasına və ya 

kimyəvi dəyişilməsinə deyilir. A. relyef prosesində böyük rol oynayır. 

ATLAS (coğrafi)  – müəyyən sistemlə  yığılıb, ümumi proqram 

əsasında albom və ya kitab şəklində  tərtib edilən coğrafiya xəritələri 

məcmuəsi. A.-dan müxtəlif sorğu və tədris məqsədi ilə istifadə olunur. 

“Dünyanın fiziki atlası” (1964), “Dünyanın kiçik atlası” (1975), 

“Azərbaycanın atlası” (1949, 1963) nəşr olunmuşdur. Azərbaycan 

respublikasının müxtəlif istiqamətli yeni atlaslarını Azərb. MEA akad. 

Həsən Əliyev adına Coğrafiya institutu nəşrə hazırlamışdır. 

ATMOBİONTLAR  –  meşə döşənəyinin üst qatında həyat sürən 

növlər, bitkilərin aşağı hisələrinə qalxma qabiliyyətinə malik olub iri 

ölçülü, tam inkişaf etmiş gözləri, nisbətən uzun çıxıntıları (antenna 

ayaqlar və hoppanma qarmağı) olur. 

ATMOSFER  (yun. atmos – buxar və spharia - təbəqə) – yerin 

hava-qaz təbəqəsi. A. başlıca olaraq azot (78%), oksigen (21%) və 

arqondan (1%-ə  qədər) ibarətdir. Karbon qazı – 0,03%, hidrogen, 

helium, kripton, ksenon, neon və s. qazlar 0,01% təşkil edir. A.-in alt 

sərhədi qurunun səthi (okean səviyyəsi) hesab olunur, üst sərhədinin 

hündürlüyü 1300 km-ə  qədərdir. Yuxarı qalxdıqca A. seyrəkləşir, 

---