Microsoft Word eko luget doc

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 

────────────────────────────────────────── 

32 

 

tərkibi,  əsasən arının qidalandığı tozcuqlardan aslıdır. Tərkibində  bəzi 

aminturşular, hormon, 40-58% zülal, 5-18% piy, 26%-ədək  şəkər, bir 

sıra mineral duzlar, həmçinin vitaminlər və b. bioloji aktiv maddələr 

var. Körpə  və kiçikyaşlı  uşaqlarda bir sıra xəstəliklərin müalicəsində 

işlədilir. 

ARI ZƏHƏRİ, APİTOKSİN – arı sancan zaman neştərindən axan 

acı, zəhərli, şəffaf maddə. A.z-nin tərkibində bioloji aktiv melittin zülalı, 

sərbəst amin turşuları, müxtəlif fermentlər, histamin (1%-ə  qədər) 

nuklein, formiat, ortofosfat və xlorid turşuları, piylər, uçucu yağlar, Mg, 

Cu, Sa və s. var. A.z güclü bakterisid təsirlidir. Qədimdən xalq 

təbabətində istifadə olunur. A.z-dən alınan dərmanlar oynaq 

xəstəliklərində elektroforez yolu ilə, mezolit, radikulit, nevralgiya, övrə, 

miqren, trofik xora, endarterioz, bronxial astma, tromboflebit və s. xəs-

təliklərin müalicəsində məhlul və məlhəm şəklində işlədilir. 

Böyrək, qaraciyər, mədəaltı  vəzi, qan, diabet, ürək-damar və s. 

xəstəliklərdə istifadə etmək olmaz. 

ARIÇILIQ – bal və onun məhsullarının alınması, meyvə və texniki 

bitkilərin məhsuldarlığını artırmaq məqsədilə onları tozlandırmaq üçün 

arının artırılması. 

ARIQUŞULAR  (Paridae) – sərçəkimilər fəsiləsi; 65 növü var. 

Azərbaycanda 5 növü yaşayır: iri A., abı A., Aralıq dənizi A.-ı, qara 

pəsnək quşu. Respublikamızda oturaq həyat sürən bu quşlar zərərverici 

həşəratları yediyi üçün xeyirlidir. 

ARİD BİTKİLƏR  (lat. aridus - quru)  – vegetasiya dövrünün çox 

hissəsi rütubəti çatışmayan quraq iqlimli şəraitdə inkişaf edən bitkilər. 

A. b-rə  səhraların və kserofit seyrək meşələrin fitosenozları aiddir. 

Azərbaycanda Bozqır yaylada (saqqız, ardıc seyrəkliyi), Həkəri və Araz 

çaylarının aşağı axını yamaclarında və Naxçıvan Muxtar 

Respublikasında (arid meşələr, ardıc, dağdağan, araz palıdı, badam, 

gürcü ağcaqayını və s.) Ellər oyuğunda – eldar şamı A.b.-dir. Efemerlər 

də A.b.-rə aiddir. Arid bitki növlərində rütubətin çatışmazlığına qarşı 

müxtəlif adaptasiya üsulları yaranmışdır. Bunlara yağıntıların qısa 

vegetasiya dövrünə düşməsi, xüsusi morfoloji və anatomik 

uyğunlaşmaları (yarpaqların reduksiyası və sallaq olması, iri toxumların 

inkişafı), fizioloji adaptasiya (hüceyrə  şirəsində osmos təzyiqinin 

qalxması və s.) və s. daxildir. 

 

---

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 

────────────────────────────────────────── 

30 

 

Bozdağın 

arid ardıc 

meşəsi

 

ARİD EKOSİSTEMLƏR – çöl və səhra zonalarının ekosistemləri. 

ARİD  İQLİM  – səhra və yarımsəhraların quru, isti iqlimi. A.İ.-də 

düşən yağıntının miqdarı buxarlanan suyun miqdarından bir neçə  dəfə 

azdır. A.i-li sahələrdə daimi axar çay olmur. Bitki örtüyü yox 

dərəcəsindədir. A.İ.-əsasən tropik və subtropik enliklər üçün 

səciyyəvidir. (Böyük Səhra,  Ərəbistan yaylası  və Avstraliya səhraları). 

Dəniz hövzələrindən uzaqlığı ilə  əlaqədar Mərkəzi və Orta Asiya 

səhraları da A.i.-ə malikdir. 

ARİD SƏHRA  – subtropik və tropik qurşaqlarda, hər iki 

yarımkürənin passat küləkləri  əsasında xas olan səhra zonal tipi. Quru 

və isti kontinental iqlim ilə səciyyələnir. 

ARİD TORPAQLAR – torpaqdan buxarlanan rütubətin onun aldığı 

rütubətdən çox olduğu rayonlarda əmələ  gələn torpaqlar. Su ilə 

yuyulmadığı üçün torpaq profilində, yaxud torpaqaltı qatlarda karbonat, 

xlorid və sulfatlar toplanır. Quru çöllərdə, səhralaşmış savannalarda, 

yarımsəhra və  səhralarda  əmələ  gəlir. A.t.-a şabalıdı, boz qonur 

yarımsəhra və müxtəlif səhra torpaqları aiddir. 

ARİD ZONA – arid iqlim olan ərazi; səhra və yarımsəhra zonaları. 

Burada əkinçilik yalnız süni suvarma aparmaqla mümkündür. 

---

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin 

PREZİDENT   KİTABXANASI 

────────────────────────────────────────── 

32 

 

ARİDLİK  – orqanizmin həyatı üçün rütubətin çatışmazlığını 

yaradan quru (arid) iqlim. 

ARİDLİK  İNDEKSİ  – iqlimin quraqlıq göstəricisi. Martona görə 

A.i: 

R

T

R

J

,

10

+

=

    –  yağıntının illik miqdarı (sm-lə) T-ortaillik 

temperatur (dərəcə ilə). Çox arid iqlimdə indeks kiçik olur. Emberjeyə 

görə A.i: 

R

m

M

m

M

J

100

)

(

)

(

−

⋅

+

=

 

R – yağıntının illik miqdarı (mm-lə), M-ən isti ayın orta maksimum 

temperaturu və m-ən soyuq ayın minimumlarının orta rəqəmi. 

ARKTİK SƏHRASI, SOYUQ SƏHRA  – arktik və yüksək dağlıq 

vilayətləri – bitki örtüyünün kasıblığı (zəifliyi), havanın quraqlığı ilə 

deyil, aşağı temperatur ilə müəyyən edilir. 

ARKTİK ZONA  (yun. arktos - şimal)  – 1) yayda buzları tam 

əriməmiş, hərəkətdə olan şimal qütbü ətrafı akvatoriya (83-80

° ş.e.d.) 2) 

Dünya okeanının 500-1000 m dərinliyə  qədər yerləşən temperatur 

zonası (boreal zonadan yuxarıda yerləşir). Burada bütün il boyu 

temperatur 0

°-yə yaxındır. Onun mövsüm ərzində  tərəddüdü 2-3°-dən 

artıq olmur. Fotosintez edən bitkilərə rast gəlinmir, ancaq heterotrof 

bitkilər yaşayır. 

AROMATİK BİRLƏŞMƏLƏR  – karbohidrogenlər (benzol, 

naftalin, antrasen və b.) və onların törəmələri (anilin, benzol turşusu, 

fenol). Molekullarında 6 karbon atomundan (benzol nüvələr) ibarət 

halqalar olur. 

ARTEZİAN SULARI – sukeçirməyən laylar arasında kollektor 

süxurlarda toplanan basqılı yeraltı sular. A.s-in kimyəvi tərkibi 

əmələgələn şəraitdən asılı olaraq kalsium-hidrokarbonatlı şirin sulardan, 

natrium-xlor tipli şor sulara qədər dəyişir. A.s.-ndan su təhcizatında, 

suvarmada, yod, brom, bor istehsalında istifadə olunur. Azərbaycanda 

Gəncə-Qazax, Qarabağ-  Şirvan, Quba-Xaçmaz artezian hövzələri 

məlumdur. 

ASFİKSİYA (yun. Asphyxia) – oksigen çatışmazlığı nəticsində kök 

sisteminin boğulması. 

---