Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
473
sənaye rayonları sayılır. (Ş.Amerika, Qərbi Avropa, Yaponiya, Koreya,
Çin, Rusiyanın sənaye rayonları).
Turşuluğu (PH) 5,6-dan aşağı olan yağıntıların T.y. adlandırılması
qəbul edilmişdir. İndiyə qədər məlum olan ən turş yağış Kanadada (PH
2,4) və ABŞ-ın Los-Anjeles şəhərində (PH 2,3) qeydə alınmışdır. T.y.
təbiətə, binalara və qurğulara böyük zərər yetirir, tarixi abidələri
aşılayır, metal qurğuları karroziyaya uğradır, torpağın, suyun fiziki-
kimyəvi xassəsini dəyişdirir, canlı aləmin bioloji inkişafını məhv edir.
T.y. bitki örtüyünün, o cümlədən meşələrin qurumasına, su
orqanizmlərinə məhvedici təsir göstərir. T.y. təsirindən Norveçin cənub
hisəsində göllərin 80%-i «ölüdür». T.y.-ın ekoloji problemini həll etmək
üçün azot oksidi və kükürd qazının buraxılması kəsgin azaldılmalı, yeni
texnologiya tətbiq edərək yanacağa qənaət etmək, yanacaqdan kükürdü
kənarlaşdırmaq, tüstü bacalarından çıxan kükürd və azot oksidini tutmaq
kimi tədbirlər həyata keçirilir, bu sahədə ayrı-ayrı dövlətlərlə beynəlxalq
əməkdaşlıq edilir.
TURŞULUQ AMİLİ – suyun və torpağın turşuluğunu təyin edən
faktor (pH).
TUT FƏSİLƏSİ (Moraceae). Fəsiləyə 70-ə yaxın cins daxildir.
Əsasən tropik və subtropik iqlimli ölkələrdə yayılmışdır. Azərbaycanda
fəsilənin 4 cinsi məlumdur.
Tut cinsi (Morus). Respublikamızda 3 növu vardır. Ağ tut (M.alba),
qara tut (M.nigra) və qırmızı tut (M.rubra).
Əncir cinsi (Ficus). Azərbaycanda 2 növü vardır. Adi əncir
(F.caria). Azərbaycanda, əsasən Abşeronda, Qobustanda və aran
zonalarında becərilir.
Hirkan ənciri (F.hyrcana) Lənkaran zonasında aşağı dağ
qurşağında, meşələrdə tək-tək və topa halında yayılmışdır. Üçüncü
dövrün relikt bitkisi sayılır.
Narıncı maklüra (Maclura), bəzən meymun alması da deyilir. Təbii
halda Çin və Ş.Amerikada yayılmışdır. Azərbaycanda bir çox rayonların
yaşıllıqlarında rast gəlinir.
Kağız ağacı cinsi (Broussonetia). Təbii halda Çin və Yaponiyada
yayılmışdır. Azərbaycanda Abşeron, Gəncə və Kür-Araz düzənliyi
rayonlarında, parklarda rast gəlinir.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
474
TUTÇULUQ – ipəkçilik sahəsi; aqrobiologiya elminə daxildir. T.
fənni tut bitkisinin morfologiyası, anatomiyası, sistematikası, genetikası,
seleksiyası, sort tərkibi, tut bitkisinin çoxaldılması, yemlik və meyvə tut
plantasiyalarının yaradılması, tut yarpaqlarının, meyvələrinin keyfiyyəti,
biokimyəvi xüsusiyyəti və T.-da təcrübə işinin əsas məsələlərindən bəhs
edir.
TÜKƏNƏN NÖV – Artıq neçə vaxtdır ki, təbiətdə rast gəlinməyib,
ola bilər ki, ona çətin əlçatan yerlərdə və yaxud mədəni halda təsadüf
olunsun.
TÜKƏNƏN RESURSLAR – istifadə etməklə miqdarı, (ehtiyatı)
sahəsi get-gedə azalan təbii resurslar. T.r. bərpa olunan (bitki örtüyü və
heyvanat aləmi) və bərpa olunmayan (mineral resurslar) resurslara
bölünür.
TÜKƏNMƏKDƏ OLAN NÖV – Tam ölmək (məhv olmaq)
təhlükəsində olan növ, qalan fərdləri təbii şəraitdə populyasiyanı
saxlamağa qadir deyildir. Xüsusi dəqiq tədbirlər həyata keçirərək (bəzən
süni artırmaq yolu ilə) mühafizəsi tələb olunur. T.o.n. ölməkdə olan
növlərdən fərqli olaraq əlverişli genetik imkana malik olub yeni şəraitdə
artırılması mümkündür.
TÜKƏNMƏYƏN (GÜCDƏN DÜŞMƏYƏN) RESURSLAR –
təbii resursların miqdarca tükənməyən hissəsi (dəniz qabarmaları, günəş
şüası, atmosfer, hidrosfer, iqlim). Hava hövzəsi kükürd-oksidi, karbon
qazı, azot, sənaye tozlarilə, hidrosferin isə neftlə, pestisidlərlə, ağır
metallarla, detergentlərlə, sənaye və məişət tullantıları ilə güclü
çirkləndikdə T.r. tükənən resurslar kateqoriyasına keçə bilər.
TÜSTÜ – dispers fazanın bərk hissəciklərindən ibarət yüksək
dispersiyalı aerozol. Yanma və digər kimyəvi reaksiya zamanı əmələ
gəlir. Sənaye tüstüsü ətraf mühiti çirkləndirir, duman, smoq (asılqan)
əmələ gətirir. T.-dən kənd təsərrüfatında, hərbi işlərdə istifadə edilir.
TÜSTÜ QAZLARI – sobalarda yanacaq yanarkən əmələ gələn
qazabənzər məhsullar. Tam yanmadan alınan T.q.-nın əsas tərkib
hissələri azot, karbon qazı, su buxarı, kükürd qazı (kükürd 4-oksid) və
oksigen; qismən yanmada isə karbon 2-oksid, hidrogen və
karbohidrogenlər olur.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
475
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin
PREZİDENT KİTABXANASI
──────────────────────────────────────────
475
U
UAYT SPİRT – ağır benzin sortu, yaxud maye karbohidrogenlərin
qatışığı, 165-200
0
C-də qaynayır. Rəngsiz, parlaq maye olub benzinin
xarakterik iyinə malik deyil. Y.s. az zəhərli olub iş qaydasına əməl
olunduqda təhlükəsizdir.
UÇQUN – dağların dik yamaclarında və ya dənizlərin sıldırımlı
sahillərində süxur kütlələrinin qoparaq böyük sürətlə aşağıya düşməsi.
U. aşınma prosesinin süxurları dağıtması, yerüstü və yeraltı suların
qayanın altını yuması, habelə cazibə qüvvəsi və zəlzələ nəticəsində
əmələ gəlir. Dağ uçqunundan başqa dağ zirvələrindən və yamaclarından
qar kütləsinin sürüşüb düşməsi nəticəsində qar uçqunu və buz uçqunu da
olur. Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanın dağlarında qar uçqunu
müşahidə olunur. U. bəzən dağlarda dərələri doldurur və kəndləri
dağıdır.
UÇUB GETMƏ (GƏLMƏ) – uçan orqanizmlərin (quşlar, yarasa,
bəzi cücülər) – öz yuvalarından iqlim şəraiti daha əlverişli vilayətlərə
(payızda) qışlamaq üçün kütləvi surətdə uçub getməsi və uçub qayıtması
(yazda). Quşların U.g. nəsli proqrama əsaslanır.
UDMA ƏMSALI – udulmuş maddələrin miqdarının orqanizmə
daxil olan maddələrin miqdarına nisbəti.
ULTRABƏNÖVŞƏYİ RADİASİYA (lat. ultra – fövq, daha çox.
ifrat) – dalğasının uzunluğu 10-400 nm diapozonlu elektromaqnit
şüalarından ibarətdir. Orqanizmlərin həyatı üçün böyük əhəmiyyətə
malikdir (bakteriyalara məhvedici təsir göstərir, bitkilərdə isə
fermentlərin fəallığını dəyişdirir). Heyvan və insana adətən əlverişli
təsir göstərir.
ULTRAELEMENTLƏR – canlı orqanizmlərdə olduqca az
miqdarda (canlı maddə kütləsnin 10
–5
-dən 10
12
%-ə qədər) olan kimyəvi
maddələr (məs., gümüş, qızıl, qurğuşun, civə, radium).
ULTRAHİQROFİTLƏR – çox nəmli yerlər üçün səciyyəvi hiqrofit
bitki qrupu. Nəmli (çox rütubətli) ətraf mühitin bioindikatoru kimi
istifadə olunur (air-bataqlıq zanbağı, üçyarpaq su yoncası, su süsəni;
Dostları ilə paylaş: |