Microsoft Word kitab konfrans son
Yüklə 5,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
48
Satirik üslubda işlənən nitq etiketləri əksər hallarda real məzmumundan kənar işlədilir. Bu zaman etiketlər istehza hədəfini tənqid atəşinə tutmaq üçün şair tərəfindən bilərək verilir. M.Ə.Sabirin bütün satiralarında “İntellekt marşı” şeirinə baxaq: İntelligentik, gəzərik naz ilə, Ömr edərik nəşeyi-dəmsaz ilə, Həftədə bir dilbəri-tənnaz ilə, Həmdəm olub işləri sahmanlarıq, Ay bərəkallah, nə gözəl canlarıq! (M.Ə.Sabir) Və ya :
Uşaq mənimdir əgər oxutmuram, əl çəkin! Eyləməyin dəngəsər, oxutmuram, əl çəkin! (M.Ə.Sabir) Nəzm dilində müraciət etiketləri də aktiv işlənir. Burada müraciət olunanlar tərənnüm obyektindən asılı olur: bu obyekt insan da ola bilər, digər canlılar da, cansızlar da. Məsələn, vətənə müraicət məqamında işlədilən nitq etiketləri vətən, millət, torpaq sevgisinin bədii təzahürüdür. B.Vahabzadənin “Gülüstan” poemasından gətirdiyimiz aşağıdakı parçada bu münasibətin şahidi oluruq: Dayanıb Arazın bu tayında mən "Can qardaş" deyirəm, o da "can" deyir. Ey zaman, sorğuma cavab ver, nədən Səsim yetən yerə, əlim yetməyir?.. (B.Vahabzadə) Yaxud “Ana dili” şeirində ana dilinə “sən” deyə müraciət etməsilə şair dilimizin imkanlarının nə qədər zəngin olmasını göstərir: Sən xalqımın aldığı ilk nəfəsdən yarandın. Ana dilim, səndədir xalqın əqli, hikməti, Ərəb oğlu Məcnunun dərdi səndə dil açmış. Şeirin sonunda isə şair dilimizə laqeyd yanaşanlara ciddi etirazını bildirir, yəni narazılıq bildirən nit qetiketlərindən istifadə edir: Ey öz doğma dilində danışmağı ar bilən fasonlu ədabazlar, Qəlbinizi oxşamır qoşmalar, telli sazlar. Bunlar qoy mənim olsun, Ancaq Vətən çörəyi, Bir də ana ürəyi, Sizlərə qənim olsun. Ünsiyyət, danışıq mədəniyyəti ziyalı - müəllim portretinin əsas cizgilərindən biridir. Nitqin etik normalarının daşıyıcısı və qoruyucusu kimi müəllim bu sahədə valideynlərlə müntəzəm söhbət aparmalıdır. Bəzən valideynlər, ata-ana, ailənin digər yaşlı üzvləri evdə bir-birinə qarşı normal olmayan münasibət zəminində kobud, təhqiramiz sözlər işlədirlər. Belə sözlər dərhal uşaqların danışığına keçir, başqaları ilə kiçicik ixtilaf zamanı həmin sözləri işlədirlər. Valideynin uşağa hər hansı bir münaqişə zəminində bu cür sözlər işlətməsi daha dözülməzdir. Uşağa məhəbbət, uşaq şəxsiyyətinə hörmət hal-hazırda qabaqcıl ölkələrin tərbiyə sistemində çox əhəmiyyətli məsələ hesab olunur. Bu mənada, nitq etiketlərinin nəzm dilində işlənməsinin ən gözəl nümunələrindən biri də Hüseyn Cavidin “Qız məktəbində” şeiridir. Şeirdəki müəllimlə şagird arasındakı dialoq ünsiyyət etikasının ən gözəl cəhətlərini özündə cəmləşdirmişdir. Görkəmli şair tərəflər arasındakı ünsiyyəti xarakterizə edən ən gözəl nitq etiketlərindən istifadə etmişdir. Bu gün həmin şeir həm məzmun dərinliyi, həm də mədəni ünsiyyət nümunəsi kimi şagirdlərə öyrədilir. Şeirə diqqət yetirək: - Quzum, yavrum! Adın nədir? - Gülbahar. - Pəki, sənin anan, baban varmı? - Var.
- Nasıl, zənginmidir baban? - Əvət, zəngin, bəyzadə... - Öylə isə, geydiyin geyim neçin böylə sadə? Yoxmu sənin incilərin, altun bilərziklərin? Söylə, yavrum! Heç sıxılma... - Var, əfəndim, var... lakin Müəllimim hər gün söylər, onların yox qiyməti, Bir qızın ancaq bilgidir, təmizlikdir ziynəti. - Çox doğru söz... Bu dünyada sənin ən çox sevdiyin Kimdir, quzum, söylərmisən? - Ən çox sevdiyim ilkin O Allah ki, yeri-göyü, insanları xəlq eylər. - Sonra kimlər?
49
- Sonra onun göndərdiyi elçilər. - Başqa sevdiklərin nasıl, yoxmu? - Var.
– Kimdir onlar? - Anam, babam, müəlliməm, bir də bütün insanlar. Bu şeir nitq etiketlərinin zənginliyi ilə ədəbiyyatmızda az rast gəlinən nümunələrdən biridir. Şeir müəllimin müraciəti ilə başlayır: “quzum, yavrum” deməklə müəllim şagirdini oxşayır, əzizləyir. Və bu əzizləmə uşaqda bir daxili gümrahlıq yaradır, və bütün suallara səmimi və hikmətamiz şəkildə cavab verir. Beləliklə, apardığımız araşdırma göstərdi ki, nəzm dilində nitq etiketləri həm də əxlaqi-didaktik məzmun daşıyır. Bu etiketlər həm bədii dilin ifadəliliyini, ekspressivliyini atrırır, həm lirik qəhrəmanın daxili aləmini xarakterizə edir, həm də oxucular üçün əxlaqi əhəmiyyət kəsb edir.
Ədəbiyyat 1. Abdullayev N. Nitq mədəniyyətinin əsasları. Bakı, 2013 2. Azərbaycan dilinin qrammatikası. I h., Azərb. SSR EA, Bakı, 1960 3. Babayev A. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı, 2012 4. Əfəndiyeva T. Azərbaycan ədəbi dilinin üslubiyyat problemləri. Bakı, 2001 5. Əliyev K. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları. Bakı, 2001 6. Hacıyeva İ. Nitq mədəniyyəti. Bakı, 2011 7. Həsənzadə N. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 2004 8. Həsənov H. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları. Bakı, 2003 9. Kazımov Q. Seçilmiş əsərləri. IX cild. Bakı, 2011
10.
Seyidov Y. Azərbaycan dilinin qrammatikası. Bakı, 2006
11.
Seyidov Y., Mərdanova S. Azərbaycan dilçiliyində qrammatika problemləri. Bakı, 2008 12.
13.
Артумов В.А. Kультура рeчи. М., Знание, 1966.
AYBƏNİZ HƏSƏNOVA, RƏFİQ CƏFƏROV Azərbaycan Texniki Universiteti
KALKA ÜSULU İLƏ SÖZ YARADICILIĞI Açar sözlər: semantik məna, kalka etmə, leksik-semantik vahidlər, motiviasiya, ön şəkilçilər, fonetik quruluş The word formation with calque
This article deals with the word formation with calque. The different concepts of some linguists on this problem have been analyzed here. Keys in the formation of the method word formation with calque are searched. The author analyses the investigations of the linguists concerning with this problem. Besides in the article are determined from different brunches. Examples are taken from different dictionaries. On the basis of the materials of the Azerbaijani and English languages the author studied this problem. Key words: semantic meaning, calquing, lexical-semantic units, motivation, prefix, photenic structure
Kalka üsulu ilə söz yaradıcılığı müasir Azərbaycan dilinin leksik-qrammatik sisteminin inkişafının əsas yollarından biri olaraq leksika və söz yaradıcılığı, semantika və tərcüməşünaslıq məsələlərini özündə əks etdirir. Kalka etmə təkcə dilin öz tərkibində qurulmuş dil sistemi kimi anlaşılmır, həm də qarşılıqlı əlaqədə olan dillərin müəyyən elementlərinin struktur semantik uyğunluğunun qanun-qaydaları haqqında elm kimi başa düşülür. Kalka üsulu ilə söz yaradıcılığına müasir Azərbaycan dilində struktur semantik yaranma və tarixi inkişafının məhsulu kimi baxaraq, bu halı sosial amillərin təbii və ya şüuru təsirinə aid etmirik, çünki dilin inkişafına xarici və daxili amillərin təsiri nəzərə alınmalıdır. Kalka etmənin strukturunda əsas vahid kalkadan, kalka etmə sistemində isə kalkayaradan modellərdən ibarətdir. Kalka etmə məsələlərinə aid nəzəriyyənin yaranması və praktik tədqiqi dil əlaqələrinin qanunauyğun inkişafını özündə əks etdirir. Kalka üsulu ilə yaranan sözlərdə ümumi cəhət kalkaların surəti çıxarılan strukturunun başqa dildə olmasıdır. Kalkanın yaradılmasında və müəyyənləşdirilməsində isə iki başlıca cəhət nəzəri cəlb edir.
Yüklə 5,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|