Microsoft Word maya book 2013 A5 son

131 
törədən orqanizmləri və ya yosunları  məhv etmək üçün 
istifadə olunur. Üzvi zəhərlər isə dənizə qəsdən və təsadüfən 
atılmış müasir kimyəvi maddələrdən ən təhlükəlisidir (biosid 
– funqisidlər, herbesidlər, insektisidlər, podensidlər, 
həmçinin, karbohidrogenlər, neft məhsulları  və  sənaye 
kimya məhsulları); 
 -  neft-təbii maneəyə malik, üzvü zəhərlərə aid və uzun 
müddət ərazidə bioloji yolla parçalanan maddələrdir; 
 -  gübrələr – ən çox yayılanı azot və fosfor birləşmələ-
ridir. Onlar ətraf mühitdə  həmişə mövcud olmuşdur və 
onların bəziləri çürüyən orqanizmdən ayırlaraq təbii yolla 
mühitə qayıdır; 
 - radioaktivlik – radioaktiv maddələr dəniz mühitinə 
nəinki uran istifadə olunan atom stansiyalarının işləməsi 
şəraitində  və başqa növ fəaliyyətlə, həm də kömürün 
yandırılması kimi adi şəraitdə də düşürlər; 
 -  turşular və  qələvilər – turşu və  qələvilərin dənizə atıl-
ması ekoloji sistemin balansına zərərli təsir edir. Dəniz su-
yunun normal turşuluğu təqribən 8,0% olur, yəni dəniz suyu 
zəif qələviləşmiş olur; 
 - estetik baxımdan – xoşa gəlməyən görüntülü və iyli 
tullantılar cəlbedici deyillər; 
 -  nəqliyyat gəmiçiliyi. Mütəxəssislər qeyd edirlər ki, 
Okeana düşən neft məhsullarının  əksəriyyətini motorlu 
qayıqların mühərriklərində daxili yanma şəraitində işlənmiş 
yağlar təşkil edir. Neftin tankerlərdən qəza nəticəsində da-
ğılması prosesi baş verir. İri tankerlər yüklərini boşaltdıqda 
gəminin xüsusiyyəti xeyli dəyişir. Belə ki, onun çəkisi azalır 
onun idarə olunma xüsusiyyətləri tam yüklə dolu olmasını 
tələb edir. Ona görə  də  əksəriyyət tankerlərə ballast su 
vurulur. Tanker gəldiyi yerdə (məs. Küveyt portu) neft gö-
türməyə hazırlaşdıqda ballast su dənizə buraxılır ki, o sularla 

---

132 
dənizə xeyli miqdar neft tullantılar atılır, dəniz və okeanlar 
da çirklənmənin genişlənməsinə  səbəb olur, və sonda bu 
proses qlobal xarakter alır. Onu da qeyd edək ki, belə  ağır 
yük götürən tankerlər yüzlərlədir; 
- Sənayedə suların çirklənməsi; 
- Çirkab suların təmizlənməsi sistemi; 
- Kənd təsərrüfat mənbələri (suni gübrələr, heyvanların 
çirkabı, pestisidlər, herbesidlər və asılı hissəciklər); 
- İstirahət zonalarındakı çirkləndiricilər; 
- Tikinti və s. zamanı yaranan çirkləndiricilər. 
Bir çox tədqiqatçılar hesab edirlər ki, tullantıların bas-
dırıldığı yerlər gələcəkdə insanların təkrar istifadə edə 
bilməsi üçün əlçatan yerdə olsun. 
Hazırda cəmiyyətin ictimai fəaliyyəti və canlıların həyatı 
üçün vacib olan içməli su problemi insanların  ən vacib 
problemlərindən biridir. 
Dənizlərdə çirklənmələrin qarşısını almaq üçün aşağıdakı 
təkliflər verilir: 
– Endemik və  nəsli tükənməkdə olan növlər təsbit edi-
lərək yaşayış məskənləri qoruma altına alınmalıdır. 
– Biologi müxtəlifliyi təhdid edən risk faktorları  təyin 
olunmalıdır. 
– Dəniz çirklənməsi ilə mübarizə ilə  əlaqədar nazirlik, 
ictimai orqan və peşə  təşkilatları  tərəfindən təcili müdaxilə 
və master proqramları hazırlanmalıdır. 
– Su hövzələrində qeyri-qanuni inşaat tikililərinin qarşısı 
alınmalıdır. 
– Dənizlərdə  və boğazlarda gəmilərin və digər dəniz və 
daxili nəqliyyat vasitələrinin çirkli ballast sularını boşalda 
biləcəyi sahələrin yaradılmasına sürət verilməlidir. 
– Daxili sulardakı çirklənmənin qarşısını almaq üçün tə-
mizləmə sistemlərinin sayı artırılmalıdır. 

---

133 
– Dəniz canlıları suyu süzərək qidalandıqları  və ya sü-
zərək qidalanan canlılarla qidalandıqları üçün çirklənmə 
faktorları – zəhərli kimyəlilər, ağır metallar, konserogenlər 
və s. bu canlıların vücudlarında toplanır. 
– Dəniz nəqliyyatı vasitələrinin hərəkətinin müasir səviy-
yədə planlaşdırılması  və  bələdçilik xidmətlərinin keyfiyyə-
tinin yüksəldilməsi dəniz qəzalarının sayını minimuma 
endirmək. 
– Dənizlərdən keçən gəmilərin beynəlxalq standartlara 
uyğunluğuna nəzarət edilməlidir. 
– Dəniz qəzaları üçün təcili müdaxilə birlikləri və planı 
hazırlanmalıdır. 
– Bütün gəmilərin ətrafa verə biləcəkləri təbii, tarixi, mə-
dəni və iqtisadi zərərlərin aradan qaldırılması  və kompen-
sasiyası ilə bağlı bu gəmilərə qanuni tənzimləmələr nəzərdən 
keçirilməlidir. 
– Çirklənmənin qarşısının alınması üçün milli və bey-
nəlxalq səviyyədə bir çox qanunların olmasına baxmayaraq, 
bu qanunların tətbiq edilməsində çətinlik çəkilir. Səlahiyyət 
və məsuliyyət tək bir təşkilata verilməməlidir. 
 
9.3. Sunamilərin törətdikləri fəlakətlər və onlardan  
qorunmaq tədbirləri 
 
İnsanlar öz həyatlarında çoxsaylı təbii katoklizmlərlə üz-
ləşmişlər. Onlardan biri – ən təhlükəlisi, geniş yayılanı, çox-
saylı insan tələfatı ilə nəticələnən və çoxsaylı maddi itkilərə 
gətirəni – sunami dalğalarıdır.  
2004-cü ildə dekabrın 26-da Asiyanın cənub-şərqində, Su-
matra adası yaxınlığında Andaman dənizində baş vermiş 
sualtı  zəlzələ  nəticəsində yaranmış sunnami dağlarının hə-
rəkətini göstərən, müxtəlif telekanalların fantastik və  təsvir 

---

134 
olunmaz kadrlarını yaddan çıxarmaq mümkün deyil: «Sahilə 
doğru 18-20 metr hündürlükdə sürətlə  nəhəng sunnami 
dalğası yaxınlaşır. Bu vaxt sahildə, Cənub-Şərqi Asiyanın 
gözəl, mənzərəli sahilindəki çimərlikdə müxtəlif yaşlarda, 
minlərlə istirahət edən insanlar görünür. Qəfildən yaxınlaş-
mada olan nəhəng sunnami dalğasını görən insanlar çaşaraq 
hər  şeyi unudaraq tam fəlakətin qanunlarına tabe olurlar. 
Çaşqınlıqdan və özünü itirmiş minlərlə insanlar olduqları 
vəziyyətdə, kim necə bacarırsa dalğanın caynağından canlarını 
qurtarmaq üçün, uzağa qaçmağa çalışırlar. Bir anda ən dəhşətli 
hadisə baş verir, insanlar arxaya baxmadan, bir-birinə kömək 
etmədən qaçırlar. Bir an telekadrlarda nəsə çox dəhşətli bir 
hadisə – mənzərə baş verir: ən cavan və qüvvətli insanlar 
geriyə baxmayaraq lap qabaqda qaçırlar, onların arxasınca 
nisbətən az sağlamlığa malik insanlar həyatlarını xilas etmək 
arzusu ilə qaçırdılar. Onların ardınca qocalar, xəstələr,  əlillər 
və ata-anaları özlərini itirib qabaqda qaçanların körpə uşaqları 
var qüvvələrilə sahildən uzaqlaşmağa çalışırdılar. Ana uşaqsız, 
ər-arvadsız, sağlam insanlar isə qocalara, xəstələrə,  əlillərə, 
hətta uşaqlara məhəl qoymadan qaçırdılar. Onların ardınca isə 
əjdaha sürətilə  nəhəng sunami dalğaları yaxınlaşırdı.  Ən 
dəhşətlisi isə bu idi ki, arxadan yaxınlaşan nəhəng dalğalar 
əjdaha kimi ağzını açaraq qaçan insanların hamısını udurdu… 
Son nəticədə hamını ağuşuna alan dalğaları təsvir edən bu 
dəhşətli, təsadüfi və tarixi kadrlar dünyanın müxtəlif ölkə-
lərinin müxtəlif telekanallarında cəmisi bircə  dəfə göründü, 
çünki çox dəhşətli və ürək ağrıdıcı idi. Sunamilərin dəhşətli 
nəticəsi belədir. Bu əsil təbii fəlakətdir. Onun təsir dairəsi çox 
böyük  əraziləri  əhatə edir. Vurduğu maddi, mənəvi, ekoloji 
ziyanları aradan qaldırmaq çox böyük vəsait və vaxt tələb edir. 
Yer kürəsində biosferanın tarixinin öyrənilməsi göstər-
mişdir ki, Yer planetinin bioloji həyatında dəfələrlə qlobal 
hadisələr baş vermiş, qısa tarixi müddət  ərzində bir qrup 

---