Microsoft Word mirze ibrahimov ve xalq yara01-12-2013ciligi doc
Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı
- Fazil Əliyev
- Aman dəyirmançı aman
- Olmaz xanım , olmaz
- Gəlinə növbə olmaz
Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı 73
1. Romanda istifadə olunan bayatılar, sayaçı söz və məişət nəğməsi folklorumuzun çox çeşidliyində lirik növün yerini aydınlaşdırır. 2. Bu nümunələr vasitəsilə əsərdə “nəsrin poeziyası” da lirik məzmun, həzinlik, nikbin emosiyalılıq yaratmaq mümkün olmuşdur. 3. Lirik folklor çeşidləri təfəkkür tərzinin kəsərli və iti olmasına, az sözlə dərin mənanı əhatə etmək imkanının yaranmasına imkan vermişdir. 4. Lirik folklor nümunələrinin varlığı əsərin daha dolğun və məntiqli cəhətdən tutarlı bir dillə yazılmasını təmin etmişdir. Romanda folklorun daha çox aşağıdakı janrından istifadə olunmuşdur. Qara Kərəm oğlunun söylədiyi “Muğam əfsanəsi” əsərin süjet xətti ilə bağlı bir əfsanə kimi diqqəti cəlb edir. Xoşxasiyyət, düzlüyü sevən, qeybətə nifrət bəsləyən Ağvanlar elinin kiçik qızı Muğam dildən-dilə, oba-oba gəzir. Yüz min igidin ürəyini fəth edən Muğamı Ağvanlar heç kəsə verməməyi qərara alırlar. Lakin taleyin hökmü elə gətirir ki, Ağvan qızı Muğam qonşu olan Mulas adlı bir oğlana rast gəlir. Onlar od yağı, torpaq suyu, şimşək səmanı sevən kimi bir-birlərini sevirlər. Hər iki elin arasında düşmənçilik düşməsin deyə nə Muğamın, nə də Mulasın ata yurduna getmirlər. Onlar hər iki eldən uzaqda olan, insanların ayağı düşməyən yerə gəlirlər. Bir neçə gün səhralarda gəzirlər. Bu gün Mulas sevgilisinin susuzluqdan əziyyət çəkdiyini görür. Muğamın susuzluqdan dodaqları quruyur. Bu vəziyyətə dözməyən Mulas su axtarmağa gedir. Aylar, illər ötür. Lakin Muğamın sevgilisi gəlib çıxmır. Onun göz yaşları səhraları isladır, torpaqları duzla doldurur, yarğanlar əmələ gətirir. Kür, Araz kimi çaylara çevrilib Mulası axtara-axtara Xəzərə tökülər. Dəvə karvanları ağ qadın saçlarını gördükdə sarvanlar karvanı geri qaytarır. Nəhayət, səhraya gələn aşıq nakam gözəlin atəş olmuş ürəyini görəndə ürəkdən coşur, oxuduğu nəğmə çöllərə yayılır. “O, nəğməni yüz min qız, yüz min oğlan oxuyub getmiş, yüz mini də gəlib Fazil Əliyev 74
oxuyacaqdır. O, nəğmənin adı “muğamdır” (97, 544-546). Müəllif bu əfsanəni yazarkən xalqın musiqimizin ünvanı kökü sayılan Muğama bəslədiyi sonsuz məhəbbəti əsas tutmuşdur. Muğamatın varlığı xalqımızın mənəvi dünyasında ədəbi yanaşmaq haqqı qazanmışdır. Orada milyonların kədəri, inamı ürəyində bəslədiyi sevinc hissi yaşayır, düşmənə nifrəti, dosta məhəbbəti nəğməyə çevrilib elləri gəzir. Bu əfsanədə torpağımızın böyük bir hissəsini təşkil edən Muğam düzü haqqında danışılır. Onun duzlu, şoranlı, yüz nemət yetirən bərəkətli torpağına bəslənən xalq məhəbbətindən doğan əfsanədən söhbət açılır. Pərşanın söylədiyi kiçik nağıl (əfsanə) də əsərin məzmunu ilə bağlıdır: “Kür oğlandır, Araz- qız, bir- birinə qovuşmaq üçün dağlardan, dərələrdən aşıb gəlirlər. Muğanda bizim Azərbaycan torpağında bir-birinə qovuşurlar. Muğan belə Muğandır” (97,61). Bu əfsanə də doğma torpağa xalq məhəbbətini göstərir. Folklorun müxtəlif janrlarına münasibət romanda geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. Lirik, epik növlərlə yanaşı, xalq oyunlarından, teatr ünsürlərindən də bəhrələnmə diqqəti cəlb edir. Əsərdə oxuyuruq: “Telli arvadla Şirzad”, “Dəyirmançı və gəlin” havasını ifa edəndə böyük-kiçik, bütün zal qəh-qəhə içində boğuldu. Əslində “Dəyirmançı və gəlin “ hava deyil, xalq oyunudur, kiçik tamaşadır. Gəlin dəyirmançını insafa gətirmək üçün nəğmə oxuya-oxuya deyir: Aman dəyirmançı aman, Ürəyimi eləmə qan. Növbəm çatıb burax məni, İnsafa gəl üyüt dəni. Dəyirmançı isə gəlinin yalvarışına məhəl qoymur, onu gecikdirməyə çalışır. Olmaz xanım , olmaz Su gəlib nova dolmaz. Mirzə İbrahimov və xalq yaradıcılığı 75
Hamıya növbə olsa, Gəlinə növbə olmaz deyərək qaş-gözünü oynadır (97,590-591). Telli arvadla Şirzadın-kolxozçu qadınla cavan briqadirin oynadığı bu tamaşa, xalq oyunu əsərə sanki xüsusi bir təravət gətirir. “Azərbaycan folklorunun hər bir janrında mühakimələr, dram ünsürlərinə rast gələ bilərik” (44,85). Romanda lirik növə aid belə bir parçanın verilməsi həmin fikrin düzgünlüyünü təsdiq edir. Məişət dramını xatırladan bu kiçik tamaşada məhkəmə-oyun ünsürləri, jestlərdən istifadə diqqəti cəlb edir. Belə tamaşa oyunlar aşağıda göstərilən cəhətlərə görə əhəmiyyətli hesab oluna bilər. 1. Belə oyunlar, əsərdə ahəgdarlığı, nəsrin emosional təsirini təmin edir. Oxucu kitabdan aralanmağa qoymur, onun yorğunluğunu aradan qaldırır. 2. Dram səpkili səhifələr əsərdəki hadisələrin, məzmu- nunun daha yaxşı yadda qalmasını asanlaşdırır. 3. Əsərdə folklor tərzinin, folklor üslubunun sambalını, məntiqi tutumunu və məna dərinliyini təmin edir. “Böyük dayaq” romanında xalq yazıçısı tamamilə özünə sadiq qalmışdır. O, xalqın mənəvi söz xəzinəsindən bəhrələnmək, bu söz xəzinəsinin ən yaxşı incilərini bədii sənət dili ilə yenidən xalqa qaytarmaq sahəsində nəhəng yaradıcılıq işi aparmışdır. Bu sahədə özünün də tərtib etdiyi əfsanə və rəvayətlərlə folklorumuzu zənginləşdirmişdir. “Telli arvadın Mayaya danışdığı rəvayət məna cəhətdən çox tutarlı, ibrətamizdir. Öz yolundan azmağa başlayan, Maya kimi gözəl gəlini incidən Qaraşın haqqında söylənən bu rəvayətin qısa məzmunu aşağıdakı kimidir”. Telli arvad Qaraşa “Mirvari və balıqqulağı” adlı bir rəvayət danışır. Mirvari tapmaq arzusu ilə yaşayan dəniz sahilindən bir mirvari tapır. Ancaq tezliklə tapdığı mirvarini qumun üstünə atıb balıqqulağı yığır. Evə gələndən sonra isə Fazil Əliyev 76
tutduğu işdən peşman olur. Məsələni öyrənən ana oğluna deyir : “-Qayıt, bala mirvarini tap. Oğlan dedi:
mağın əziyyəti, əzabı da çoxdur. Anası dedi:
nırsan? Təzədən tapmaq üçün gərək hər əzaba, əziyyətə dözə- sən, qumun içində diz-diz sürünməkdən utanıb çəkinməyəsən. Get!” (97,558). Qaraş bu rəvayətin dərin mənasını dərk edir. Mayanı yola gətirmək, peşiman olduğunu ona bildirmək fikrinə düşür. “Utanıram Telli xala, necə onun üzünə çıxım?” – deyir. Əsərdə deyildiyi kimi “Telli arvadın sadə sözləri Qaraşın fikrini işıqlandırırdı” (97,559). Folklora yaradıcılıqla yanaşmaq bu rəvayətdə daha çox nəzərə çarpır. Ciddi sənətlə müqayisədə bu yol folklordan bəhrələnməyin ən münasib və sərfəli yoludur. Aydın olur ki, yazılı ədəbiyyatda folklor fikrin işıqlanmasına, yığcam və tutarlı deyiminə, əsərə canlılıq və təbiilik gətirməyə daha çox xidmət edir. Heyvanlar və quşlarla bağlı müxtəlif çeşidli folklor nümunələri şifahi xalq yaradıcılığında mühüm yer tutur. Obrazların xarakterini yaratmaqda və aydınlaşdırmaqda belə nümunələrin işlədilməsinə əsərdə xeyli yer verilmişdir. Rüstəm kişi Yarməmmədlə Salman haqqında deyir: “Traktorlar dayanmış olsa, ikisini də qatacağam bir-birinə. Deyəcəyəm, beli götür, kətmən götür, get çölə kəpəkoğlu! Stol dalında havayı yeyib dönmüsən xan evinin pişiyinə, kürsü qırağında küftə yeyib porsuq olub, elə təmbəlləşib, siçan görəndə də gözünü açmır”. “Hara gedirəm, bu kərtənkələ qabağıma çıxır. Şeytan kimi hər yerdə hazırdır”. Vəzifəyə can atan Salman haqqında deyilir: “Yağlı ət tül- künü cəlb edən kimi, vəzifə də onu tələyə çəkirdi”. Xüsusilə, hiyləgər, yaltaq, əliəyri surətlərə aid olan atalar sözlərində, Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|