Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
346
—
Qeyd: Qar la d rma budaq cüml sind  b z n budaq 
cüml l r h mcins olur. M s l n
1
: K l t   k ndind n 
g l n yol keçilm z olsa da, bu yolda süni me l r 
me l r yarad lsa da, R idin tüf ngçil ri yolu n za-
r t alt nda saxlasa da, R id ehtiyat   ld n vermir, 
dü m n t r find n q fil yaxalanmamaq üçün 
gündüzl r öz d st si il  “ ahin yuvas ” ma aras na 
ç kilirdi. B li, kolxoz h yat  çox ç tinlikl  ba lasa 
da, n   q d r mür kk b olsa da, bu yolda n   q d r 
qan töküls   d , n   q d r a r itkil r, böyük qur-
banlar verils   d , bu bir  sasl  dönü dür, t bi t n 
yenilikdir, t r qqi yoludur. Min t s rrüfat batsa, yüz 
yinti tap lsa, arvad  r  bu q d r a  olmaz. 
(B.Bayramov)  
Qeyd olunan cüml l r 
rt budaq cüml l rini 
xat rlasa da, onlarla  rt m zmunu olsa da,  slind  
qar la d rman n üstünlüyünü n z r  almal y q.  
 
9. N tic  budaq cüml si 
 
 N tic  budaq cüml si haqq nda m lumat.  N tic  budaq 
cüml si ba  cüml d n do an n tic ni bildirir. Ba  cüml  ifad  
olunan hal, h r k t, hökm, s b bi, budaq cüml  is  bunlar n 
n tic sini  ks etdirir. N tic  budaq cüml si bir qayda olaraq ba  
cüml d n sonra i l nir. N tic  budaq cüml sinin  vv lind  bunun 
n tic sind   sözl rini i l tm k olar. Bu söz m naya heç bir x l l 
g tirmir. M s.:  ndi n  olub ki, m ni bura buraxmaq ist mirsiniz 
(C.Cabbarl );  Yox, m h bb t nadir bir inci deyil ki, tapandan 
1
 Elmira H s nova. Mür kk b cüml l rin polipredikativliyi. Az rbaycan 
Dövl t Universiteti, Bak , 1986, s.52-53
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
347
—
sonra mücrüd  saxlayasan.  ( .M mm dxanl )  Onun qona na 
niy  sata rsan ki, o da s ni h d l sin. ( .Abasov) 
N tic  budaq cüml sinin tipi.  N tic  budaq cüml li tabeli 
mür kk b cüml l rin bir tipi vard r. Bir qayda olaraq ba  cüml  
vv l, budaq cüml  sonra i l nir. Budaq cüml  ba  cüml y   ki, 
bel  ki, odur ki, buna gör , ona gör , bunun üçün, onun üçün 
ba lay c lar  il  ba lan r. 
N tic  budaq cüml li tabeli mür kk b cüml l ri  m l  g tir n 
ba lay c  vasit l r  gör  müxt lif növl ri vard r. 
Ba  cüml d  sual  v zlikl ri, sual  datlar , sual intonasiyas  
f al  kild   i tirak edir. Bu, ona gör  bel dir ki, n tic  budaq 
cüml li tabeli mür kk b cüml l rin bir qisminin ba  cüml si sual 
cüml l rind n inki af ed r k yaranm d r. Ona gör   d  sual 
xarakteri ba  cüml d  mü yy n d r c d  qalmaqdad r. Eyni 
zamanda sual cüml sini  m l   g tir n vasit l r (sual  v zlikl ri, 
sual  datlar  v  sual intonasiyas ) ba  cüml d  mühafiz   olunur. 
Bunlar  n z r  alaraq, n tic  budaq cüml sinin a a dak  növl rini 
göst rm k  olar: 
1. Ba  cüml d  sual  v zliyi i tirak edir. Budaq cüml  ba  
cüml y  ki ba lay c s  il  ba lan r. Ba  cüml d ki sual  v zliyin  
gör  n tic  budaq cüml l rini a a dak  kimi qrupla d rmaq olar: 
a)Ba  cüml d   kim?, n ?, hara?, nec ?, n  cür? (yaxud n  
t h r?), n  vaxt?, havaxt?, haçan? sual  v zlikl ri i tirak edir. 
Budaq cüml  ba  cüml y   ki ba lay c s  il  ba lan r. M s.:  S n 
kims n ki,  Q l nc Qurban n qaba nda söz qaytar rsan? 
( .Hüseynov)  Kimi  gördün  ki,  r ngin sarald ?  ( .Abasov)  Bu 
q d r d miri buradan kim ç xartd  ki, gör n olmad ? Rüst m b y, 
m nim t qsirim n dir ki, m ni öldürtm k ist yirsiniz?(N.V zirov) 
M n s n  n  dedim ki, s n bel  özünd n ç x rsan? Ki i haradad r 
ki, ondan bir x b r d   g l ? Bu q z  haradan peyda olmu du  ki, 
lyas onu görm mi di? ( .Hüseynov) Bilmir m, o nec  bax  idi ki, 
bu gün bel , izl ri q lbimd  ya ay r? (A. aiq) A ki i, m n n  vaxt 

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
348
—
küy el dim ki, dan rsan? ( .Haqvediyev) Ay can m, s n bizi kim 
hesab edirs n  ki, bu oyunu ba m za g tirirs n? (M.F.Axundov) 
Göyd n n  ya d  ki, yer onu q bul etm di? (F.K rimzad )  
 Bu  misallar n el l ri d  vard r ki, onlar n ba  cüml sind  
yen , daha  z rfl ri i tirak etmir. M s.:  Aslan n   q d r inanmaq 
ist s   d , K l nt rin h r k tl ri onun  übh l rini art r rd . 
(M. brahimov)  Üzünd n n   q d r dol un görünm s   d , b d ni 
sa lam v  möhk m idi. (H.Mehdi) 
b)Budaq cüml d  da (d )  v zin  bel   dat  i l nir. M s.: Bir 
t h r ora gedib ç xa bils k bel , ya ama m z mümkün 
olmayacaqd r. (M.S.Ordubadi) Arzu, ist k n   q d r göz l olsa 
bel , gördüyü kimi, onlar n qar s nda q l nc ç k nl r d  olur. 
(S.R himov) 
c)Budaq cüml d  neç ,  n   q d r (b z n d   h r n   q d r) 
ba lay c  sözü i tirak edir. Budaq cüml nin x b ri  dats z olur. 
B lk   rt  klind n ibar t olur. M s.:  Tahir n   q d r  ll dis , 
motoru i  sala bilm di. (M.Hüseyn) H r n  q d r fikirl ir ms , 
ax r n  bir yana ç xara bilmir m.  
ç)Budaq cüml d   n   q d r  sözü i l dilmir. Budaq cüml nin 
x b ri  rt  kli  il  ifad  olunur. Da (d )  dat  is  ya x b rd n 
sonra, ya da  vv l i tirak edir. M s.:  Hava aç lm d sa da, gün 
ç xmam d . Dili söz tutub dan sa da, gözünü aç b baxa bils  d , 
q zd rma içind  yan r, s z lday rd .  ( .Abasov)  Qonaq da g ls , 
h r  ey haz rd r.  h rd n bir q d r uzaqda da olsa, otaqlar m 
rahat idi. ( . f ndiyev) 
Da (d )  dat  budaq cüml nin x b rind n  vv l i l ndiyind n 
b zil rind  ba  cüml d n  vv l qar la d rma ba lay c lar ndan 
(amma, ancaq, lakin) biri i l dilir. M s.: Bu gülü  kinay li d  olsa, 
amma ümid v  ür k verirdi. ( .Abasov) 
d) Budaq cüml d  n  q d r sözü olmur, onun x b ri  rt  kli 
il  ifad  olunur. Bel   dat   x b rd n  vv l v  ya sonra i l nir. 
M s.:  O, c llad bel  olsayd , için-için yan b tüstül n n, kims y  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
349
—
bir ziyan, bir qan qaral  verm y n ür k ona t sir etm li idi. 
( . f ndiyev)  D nizd  milyon add m gets m bel , yorulmaram 
m n bu dostlar diyar nda. (S.Rüst m) 
e)Budaq cüml nin x b ri  rt  kli il  ifad  olunur. M s.: 
Sizin xahi inizi q bul etm dis , m nim sözüm  qulaq asarm ? 
(A. aiq)  vv lc   m hk m  iclas n n aç q olaca  olunurdusa, 
sonradan v kill rin t v qqel rin  gör , m hk m  ba l  keçdi. 
(T. ahbazi) 
) Ba  cüml d  m g r,  c ba v   kilçil mi   -m //-mi//-mu// 
-mü  sual  datlar   i tirak edir. Budaq cüml  ba  cüml y   ki 
ba lay c s  il  ba lan r. M s.:  N  buyurursunuz, a a, m g r biz 
q r lm q ki, siz meydanda t k qalas n z? (N.V zirov)  c ba bel  
d  zülm olar ki, be  günlük s ad tl   m ni m rur edib, o q d r 
yüks y  qald rd n ki, tamam insanlar gözümd n qeyb oldu? 
(C.Cabbarl ) Heç el   ey olarm  ki, üzün  söy l r, s n baxasan? 
(N.N rimanov)  
f) Ba  cüml d   h m sual  v zliyi, h m d  sual  dat   i tirak 
edir. Budaq cüml  ba  cüml y   ki ba lay c s  il  ba lan r. M s.: 
Ax r bizim t qsirimiz n dir ki, s nin biz  bel   q z bin tutur? 
(M.F.Axundov) Deyir m, ay evi tikilmi in q z , b s o nec  ki i 
olard  ki, gec  vaxt   z n n xeyla n  düzün ortas nda qoyub 
ged ydi? ( . f ndiyev)  
g) Ba  cüml d  sual  v zliyi v  sual  dat  olmur. Budaq cüml  
ba  cüml y   ki, ba lay c s  il  ba lan r. M s.:  Qara n b xti var 
ki, g zib-g zib s ni tap b. (M. brahimov) Heyf, m n  air deyil m 
ki, onun v cih liyini t svir ed  bil m. (T. ahbazi)  riz nin üstünü 
yaz n ki, m n rahat olum. ( .Haqverdiyev) Gün o gün olsun ki, 
kitab  klind  ç xs n. ( .Haqverdiyev)  
) Ba  cüml   vv l, budaq cüml  sonra g lir. Budaq cüml  
ba  cüml y   bel   ki ba lay c  il  ba lan r. M s.:  Gec l r bu 
qardan yer üzü v  hava i q olurdu, bel  ki, bu i
a öyr
n göz 
traf n   m lli-ba l  seçirdi. ( . bülh s n)  

---