Microsoft Word sintaksise girish 03. 07. 2017. doc

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
334
—
S b b v  m qs d budaq cüml li tabeli mür kk b cüml l -
rin f rqi. S b b v  m qs d budaq cüml li tabeli mür kk b cüml -
l r üç c h td n – h m ba lay c  vasit l rin , h m m nas na, h m d  
sual na gör  bir-birin  çox yax nd r. Lakin mühüm f rql ri d  var:  
1.S b b budaq cüml si s b bi, ba  cüml  is   n tic ni 
bildirir. Buna gör   d  budaq cüml nin ifad  etdiyi i  ba  
cüml d ki i d n  vv l  aid olur. M s.:  F xr el yir m ki, 
m kt bimizi sizin kimi q hr manlar qurtar b.( .V liyev) Ür yind  
Allaha yalvar rd  ki, P nah indi ona söz atmas n, sata mas n. 
( .M likzad ) Xo b xtik ki, bel -bel  nem tl rimiz var. 
( .M likzad ) Bu cüml d  ikinci t rkibd ki i  birinci t rkibd ki 
i d n  vv l  aiddir. 
M qs d budaq cüml si s b b budaq cüml sind n f rqli 
olaraq, m qs d bildirir. M qs d g l c y  aid olur. Ona gör   d  
budaq cüml d ki i  ba  cüml d ki i d n sonraya aiddir. M s.: 
hm din q z bl n r k  l qald rd  zavall n  o didib parçalay rd  
ki, güclüy  xo   g lsin. K ndd n ç xd m ki, dinc olam. (M.C lal) 
M n t z d n h y t  gir nd  küç  qap s n  b rkd n ç rpd m ki, bi-
bim e itsin. ( . ylisli) Xalq m z n m rd övladlar  inqilabi mübari-
z y  qo uldular ki, g l c k n sill r azad v  xo b xt ya as nlar. 
(M.C lal) 
2.S b b v   m qs d budaq cüml l rin suallar  eyni olsa da, 
s b b budaq cüml si daha çox niy ?,n  üçün?,n  s b b ?, m qs d 
budaq cüml si is  niy ?, n  üçün?, n  m qs dl ? suallar n  t l b 
edir.  
3.Sad l dirdikd   t bii olaraq s b b budaq cüml si s b b 
z rfliyin , m qs d budaq cüml si m qs d z rfliyin  çevrilir. 
S b b budaq cüml si feili sif t t rkibi v  qo ma il , m qs d 
budaq cüml si m sd r t rkibi v  qo ma il  sad l ir. S b b budaq 
cüml sinin sad l m sin  diqq t yetir k:  Teymur n riyyata i  
girm zd n  vv l i in xarakteri il  tan  olmaq ist di, bunun üçün 
d  ert si gün m zuniyy t  ç xd . (H.Seyidb yli) – Teymur n riy-
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
335
—
yata i  girm zd n  vv l i in xarakteri il  tan  olmaq ist diyi 
üçün (ist diyind n, ist diyin  gör ) ert si gün m zuniyy t   ç xd . 
B yin qamç s  ikinci d f  göy  qalxanda, özümü saxlaya bilm yib 
onun  lind n tutdum, bu s b bd n d   b yin m nd n z hl si 
gedirdi. ( .Hüseynov) – B yin qamç s  ikinci d f  göy  qalxanda, 
özümü saxlaya bilm yib onun  lind n tutdu um üçün (tutdu um-
dan, tutdu uma gör ), b yin m nd n z hl si gedirdi.  nsan n 
m h bb ti d , sevinci d , nifr ti d  ür kl  ba l d r, bunun üçün d  
el  etm k laz md r ki, ba qas n n ür yini s nd rmayasan. –  nsan n 
m h bb ti d , sevinci d , nifr ti d  ür kl  ba l  oldu u üçün 
(oldu undan, oldu una gör ) el  etm k laz md r ki, ba qas n n 
ür yini s nd rmayasan.  
M qs d budaq cüml sinin sad l m sin  diqq t yetir k: Onlar 
g lmi dil r ki, buru a ba  ç ksinl r. – Onlar buru a ba  ç km y  
(ba   ç km k m qs di il ) g lmi dil r. (M.Süleymanov)  hm d 
çal rd  ki, Tovuzu mümkün q d r evd n tez ç xarts n. 
(M.Süleymanov) –  hm d Tovuzu mümkün q d r evd n tez ç xart-
ma a çal rd . O, bay ra ç xd  ki, xeyir x b ri ustaya çatd rs n. – 
O, xeyir x b ri ustaya çatd rmaq üçün bay ra ç xd . (M.Süleyma-
nov) M n h r cür c hd edirdim ki, m kt b  gedim, oxuyum. – M n 
m kt b  getm k, oxumaq üçün h r cür c hd edirdim. (S.V liyev) 
Piri yan-yör y  bax r, ba n  qar d r rd  ki, hirsini bo sun, özün-
d n ç xmas n. – Piri hirsini bo maq, özünd n ç xmamaq üçün 
yan-yör y  bax r, ba n  qar d r rd . (M.Süleymanov) 
 M qs d budaq cüml sinin x b ri  ks r n  mr v  arzu 
klind  oldu u halda, s b b budaq cüml sinin x b ri  ks r n 
x b r  klinin indiki v  keçmi  zaman nda olur. M qs d budaq 
cüml sind  budaq cüml nin x b rinin  mr  klind  olmas : T fti  
m ni yollad  ki, S m di tap, de, qoy sabaha haz r olsun. 
( .Hüseynov)  hm d q sd n ona köm k etmirdi ki, özü bal q 
tutma  öyr nsin. (M.Süleymanov)  

---

B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
336
—
 S b b budaq cüml sind  budaq cüml nin x b rinin x b r 
klinin indiki v  keçmi  zamanda olmas :  O, Asifin  lind n 
yap m d  ki, sanki onu bir daha itir c yind n qorxurmu . 
(S.Q dirzad ) Q l mi yer  qoydu, çünki özünd  narahatl q hiss 
etdi. ( . f ndiyev) S m d onun-bunun üzün  bax rd , çünki bu 
mü mmal  sükutun s b bini anlama a çal rd . ( .Hüseynov) 
 
7.
rt budaq cüml si 
 
  rt budaq cüml si haqq nda m lumat.  rt budaq cüml si 
ba  cüml nin ümumi  m zmununa aid olur, ba  cüml d ki i , hal-
h r k tin, hökmün as l  oldu u 
rti bildirir. Y ni 
rt budaq 
cüml si ba  cüml d ki h r k t v   lam tin  rtini bildirir.  
  rt budaq cüml sini ba layan vasit l ri n z r  alsaq, onun 
üç cür qrupda oldu unu mü yy nl dirm k olar: 1) Bir qrupu  rt 
lam tl ri (is , -sa, -s )  sas nda qurulur; 2) dig r qrupu ba lay -
c lar n (indi ki, madam ki, bir halda ki, baxma ki,  g r, h rgah v  
az da olsa ki ) köm yi il   m l   g lir; 3) üçüncü qrupu is  ba  
cüml d  i l n n o  rtl  q lib sözü il  yaran r.  
  rt budaq cüml sinin tipl ri.  rt  lam tl ri v  ba lay c la-
r n köm yi il   m l  g l n  rt budaq cüml l rind  budaq cüml  
vv l, ba  cüml  is  sonra i l nir. O  rtl  q lib sözü il  yaranan-
larda is  ba  cüml   vv l, budaq cüml  sonra g lir. Bununla da 
rt budaq cüml sinin iki tipi olur. 
Birinci tip. Ba  cüml   vv l, budaq cüml  sonra i l nir. Ba  
cüml nin daxilind  bu  rtl , o  rtl , bir  rtl , h min  rtl  v  s. 
q lib sözl ri olur, sonra ki ba lay c , daha sonra is  budaq cüml  
g lir. Budaq cüml  ba  cüml y  ki ba lay c s  il , b z n d  into-
nasiya il  ba lan r. M s.: Bac m  s n  bu  rtl  verir m ki, qar-
da m R him xana bir ni an ver s n, özü d  xan  m cbur el y s n 
ki,  t yind n da  töksün. Bel l rini o  rtl  ba
lama a d y r ki, 
S ft ri aradan götürm y  köm k etsinl r. Ma nlar   bir 
rtl  
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
337
—
gönd ririk  ki,  saat doqquz tamamda burada olsunlar 
(C. lib yov).  
rt budaq cüml sinin birinci tipi biröz kli cüml  tipidir. H m 
d   rt budaq cüml sinin birinci tipi dilimizd  nisb t n az i l nir. 
Bu birinci tip daha çox canl  dan q dilind  i l nir.  
  kinci tip. Bu tipd  budaq cüml   vv l, ba  cüml  sonra 
i l nir.  kinci tipin  rt  lam tl ri ( is , -sa, -s  ) il  yarananlar n 
a a dak  növl ri vard r:  
1)Budaq cüml   vv l g lir, ba  cüml  sonra i l nir. Budaq 
cüml nin x b rind   rt  lam ti ( is , -sa, -s ) olur,  vv lind  is  
g r ba lay c s  i tirak edir.  s  (-s , -s  )  lam ti budaq cüml nin 
h m feili x b rin , h m d  ismi x b rin  birl ir v   rt m nas n  
yarad r. M s.:  g r Qara  özünü itirm yib diqq tl  baxsayd , 
atas n n yuxudan çox yor un v   zgin qalxd n  gör rdi 
(M. brahimov);  g r  bir baxmaqla öyr ns ydi, it q ssab olard . 
(atalar sözü)  g r m ni  vv lki paltarda görs ydil r, heç oralar  
süpürm y   d  qoymazd lar. 
g r ona xo un yoxdursa, niy  
evinizd n qovmursan? ( .Abasov);  g r gözl diyimiz adamd rsa, 
s s-küy d  az olar. ( .Babayeva)  g r siz adamlar n sizinl  çox 
maraqland n  z nn edirsinizs , onda bu suala cavab verin:  g r 
siz sabah öl rsinizs , d fniniz  neç  adam g l c k? g r 
döyü çül r s ni dinl m k ist s l r, onlar üçün skripka çalarsan. 
(S.Vur un)  g r Çingiz qa a il  Qönç nin sevdas  ba  tutmasa, 
biz o mehriban insan   b di itir c yik. (B.Bayramov)  
Bu cür budaq cüml l rd   g r ba lay c s  il  yana , b z n 
i dir,  ay d sözl ri d   i l dilir. B z n d   g r ba lay c s   i dir, 
ay d sözl ri il  i l nir. M s:  g r i dir, bu yolla düz lm s , b l  
hm din can  sa  olsun, q z   g tirib düz qap n za qoymaq onun 
boynuna! ( .Abasov);   ay d dara dü s m, bütün q s b  yuxusu-
na, dincliyin  haram qatar (B.Bayramov).  Bel  cüml l r  dan q 
dilind  daha çox rast g linir. 

---